نظام آموزشی ایران؛ حقیقت تلخ، دروغ شیرین! - مجله سرگرمی

این ها سخنان ژان ژاک روسو فیلسوف مشهور سوئیسی قرن هجدهم است که در سال 1762 با نوشتن کتاب امیل، سیستم آموزشی دنیا را مورد سخت ترین حملات تا آن موقع قرار داد.

روسو در کتاب امیل، سیستمی را برای آموزش بچه ها و نوجوانان پیشنهاد داد که زمینه ساز سیستم آموزشی فعلی اروپا شد. ژان ژاک بیش از هر چیز با آموزش کتاب محور سر جنگ داشت. وی معتقد بود کتاب و دفتر و قلم اصولا چیزهایی مضر در امر آموزش به حساب می آیند. فیلسوف سوئیسی می خواست بچه ها فقط چیزهایی را بیاموزند که واقعا قرار است از آنها استفاده نمایند. او اعتقاد داشت اگر یک درس کاربردی برای کودک نداشته باشد، نباید تدریس شود. حتی خواندن و نوشتن هم تنها باید زمانی به کودک آموزش داده شود که قرار باشد استفاده ای از آن بکند!

روسو می گفت: صدها مزخرف را در ذهن کودک انبار می نمایند. هنگام امتحان شاگرد بقچه خود را باز می نماید و کالای خود (درس ها) را نشان می دهد، از کالای او ابراز رضایت می نمایند. شاگرد سپس بقچه خود را می بندد و می رود.

اینکه نظریات روسو درست است یا خیر بحث دیگری است، اما بسیاری از نگرانی های او آدمی را به یاد دغدغه هایی می اندازد که مصادیق آنها را می توان در آموزش و پرورش فعلی ایران که بسیار مورد اعتراض است، دید.

دکتر الحسینی، جامعه شناس و استاد دانشگاه فرهنگیان اراک، از جمله افرادی است که از غیر کاربردی بودن نظام آموزشی ایران می گوید و به آن اعتراض دارد. در این مجال توضیح مصاحبه خبرنگار خبرنگاران با او را می خوانید.

1- این روزها صدای انتقاد از سیستم آموزش و پرورش ایران همه جا شنیده می شود. آیا مدارس ایران واقعا شایسته این همه انتقاد هستند؟

بله، قطعا مدارس ایران شایسته انتقاد هستند به این دلیل که دانش آموزان از درس خواندن لذت نمی برند و نمی توانند در زندگی اجتماعی از آموخته های خود استفاده عینی نمایند. نمی توانند با آموزه های خود به احتیاجهایشان پاسخ بدهند. نمی توانند با آموخته های خود مسائل را دقیق تحلیل نمایند و نمی دانند آنچه یاد گرفته اند به چه دردی می خورد. در یک کلام باید گفت مدارس ایران مرده اند!

دانش آموزان با تعارضات فرهنگی بسیار زیادی روبرو هستند و این تعارضات باعث از دست رفتن ثبات رفتاری و هنجاری شده و دانش آموزان را در کسب هویت خود دچار مشکل ساخته است. انسان ها هویت خود را براساس الگوهای فرهنگی می سازند. فرهنگ راه های جوابگویی به احتیاجهای فردی و اجتماعی را به ما نشان می دهد و بچه ها امروزه با استفاده از رسانه ها فرهنگ های مختلف را می بینند و در موارد زیادی به خودشان حق می دهند که به غیر آداب و رسوم و عرف جامعه خودشان، از آداب و رسوم دیگر جوامع نیز استفاده نمایند، زیرا به نظرشان آن فرهنگ دیگر، بهتر می تواند جوابگوی احتیاج ایشان باشد، ولی ساختار می خواهد آنها را به رعایت یک الگوی فرهنگی مجبور می نماید. پس یا با دل چرکینی یک الگوی فرهنگی را انتخاب می نمایند یا با بی ایمانی! یا اینکه اصلا ساختار را دور می زنند و الگوی جدیدی برای خود پدید می آورند که این کار تعارضات فرهنگی را پدید می آورد.

بخشی از این مشکل به عدم تطبیق مفاهیم درسی با احتیاجهای جدید فرهنگی و اجتماعی بچه ها برمی شود. علم به صورت یک مفهوم ابزاری درآمده که تنها کارکرد آن کسب درآمد است و در مدارس چیزی که بدرد زندگی بخورد تدریس نمی شود. فیزیک و شیمی و روانشناسی و ... تنها به این دلیل فرا گرفته می شوند که منبع درآمد باشند. اگر خانواده ای هم پول داشته باشد، مدرکی می خواهد برای چشم و هم چشمی.

علوم انسانی هم که متاسفانه دارند کارکرد خود را کاملا از دست می دهند. علوم انسانی باید ملاتی باشند برای نگه داشتن آجرهای جامعه. اولین احتیاج بشر احتیاج به تطابق است و اگر فرد نتواند با محیط اطراف خود مطابق شود، دچار تعارض شده و نمی تواند با فرهنگ، اجتماع، شرع و هر چیزی که مسلک بشری را شکل می دهد کنار بیاید، پس سعی می نماید راه جدیدی برای پاسخ به احتیاجها و کنترل محیط اطراف پیدا کند و همانطور که گفتیم در اینجا تعارضات فرهنگی به وجود می آیند.

امروزه تغییرات فرهنگی بسیار سریع اتفاق می افتد و این تغییرات منتظر هیچکس نمی مانند. اگر سریع تر وارد عمل نشویم و سیستم آموزشی را متحول نکنیم، در آینده دچار مصائب عظیم تری خواهیم شد. سند تحول بنیادین خیلی با عجله در مقطعی محدود اجرا شد، ولی به همان سرعت نیز به فراموشی سپرده شد. معلمان آموزشی نمی بینند. اخیرا در داوری طرح اقدام پژوهی معلمان متوجه شدم که بسیاری از مقالات نوشته شده توسط معلمان کپی یا صرفا انشانویسی است.

در مدارس ما فعالیت دانش آموزان محدود می شود به یک چارچوب خاص. آنها را مانند دندانه های شانه یکسان می بینیم و از همه یک چیز می خواهیم، در حالی که استعدادهای هر فرد با دیگری فرق می نماید. ما ماهی را مجبور می کنیم از درخت بالا برود! غالب مدارس ایران به گونه ای اداره می شود که دانش آموزان فعالیت های بدنی و نشاط آور و همینطور فعالیت های علمی را به صورت تجربی لمس نمی نمایند. این امر دستمایه ساخت ویترین های مدارس می شود، مدارسی شاد با دانش آموزانی فعال! در واقع در مدارس غیرانتفاعی اینگونه ویترین می سازند.

در مدارس دولتی هم خبری از اجرای هیچ سندی نیست. هیچ برنامه ای در راستای آماده سازی بچه ها برای زندگی آینده وجود ندارد. وقتی بچه ها ندانند که مدرسه چه نفعی برای ایشان دارد و با اجبار دوره های آموزشی را بگذرانند، مسلما پس از فارغ التحصیلی با تعارضات شدیدی درگیر خواهند شد. از آموختن لذت نمی برند، از انتخاب شغل مناسب عاجزند و شغلی که برمی گزینند بر اساس استعدادهاشان نیست. این امر باعث کمبود مهارت فارغ التحصیلان شده و موج بیکاری را تشدید می نماید. اگر مدرسه به محلی برای تمرین مواجهه با واقعیت و محل یادگیری شیوه اندیشیدن تبدیل شود، این مسائل بسیار کمتر خواهد شد.

2- می توان گفت که اکثرا معتقدند سیستم آموزشی ایران غلط است. با توجه به اینکه اخلاقیات حکم می نماید که اگر قلبا چیزی را صحیح نمی دانیم، نباید از آن پیروی کنیم یا در آن به فعالیت بپردازیم، آیا اساسا درس خواندن کار شرافت مندانه ای است؟

قطعا علم آموزی عملی شرافت مندانه است و آنچه مورد انتقاد است شیوه آموزش است. شیوه آموزش در کشور ما، خلاقیت را از بین می برد. کسانی که علم را می آموزند و می فهمند و به همین دلیل متوجه دردی در جامعه می شوند، کاری مقدس را انجام می دهند. ولی زمانی که علم آموزی صرفا در راه اهداف ابزاری به کار گرفته می شود و فقط به این فکر کنیم که چگونه از علم پول دربیاوریم، علم، تقدس و کارکرد خود را از دست می دهد.

اگر علم از حالت معرفتی به حالت ابزاری دربیاید، باعث می شود که بسیاری از علاقه مندان علم در حوزه های غیر ابزاری نیز از حالت علم معرفتی خارج شده و به این فکر بیفتند که چگونه می توانند از این علم پول دربیاورند و با نشر مقالات و کتاب هایی که هیچ گونه تعهدی هم نسبت به اصالت آن ندارند، صندلی خود را ارتقا بخشند.

آنچه که علم را شرافت مندانه می نماید، این است که ما به خودمان اجازه بدهیم، درباره ساختارهای ذهنی خود شک کنیم. بسیاری از علما جملاتی با این مضمون دارند که ما مبانی اعتقادی و ذهنی خود را از صفر تشکیل داده ایم . دین هم ما را به تفکر تشویق می نماید، تفکری شرافتمندانه که انسان را دنبال شواهد و دلایل می فرستد. دین می گوید دنبال دلایل منطقی بگردید و ذهن و روح خود را راضی کنید. مسلما این کاری شرافتمندانه است.

ولی در مدارس ما می خواهند با روش های غیرشرافتمندانه این کار را انجام بدهند. معلمان که گاه خودشان با تعارضات فرهنگی روبرو هستند کوشش می نمایند مفاهیم فرهنگی را در ذهن بچه ها جا بیندازند، یا به اصطلاح غلط، فرهنگ سازی کنیم. این فرهنگ سازی هرگز اتقاق نخواهد افتاد، برعکس فرهنگ سوزی اتفاق می افتد. زیرا بچه ها می بینند که بسیاری از محتوای کتب درسی در جامعه مصداق عینی ندارد.

برای شرافتمندانه شدن علم آموزی، باید با توجه به استعدادهای بچه ها و مبانی فکری و هویت تاریخی مان، به گونه ای تدریس کنیم که موجب تحریک حس کنجکاوی و خلاقیت آنان شود.

ترویج علوم در ایران، خصوصا علوم انسانی، بر اساس ترجمه متون غربی است. البته این امر به خودی خود اشکالی ندارد زیرا باید دید غرب چگونه و با چه روش هایی توانسته به مسائل اطراف خود پاسخ بدهد و چطور به این روش ها دست پیدا نموده. ولی ما چه کار می کنیم؟ پس از خواندن این متون در مدارس به بچه ها آموزش می دهیم که چگونه فرضیات و سوالات پژوهشی خود را از این نظریات استخراج و آزمایش کنید. نتیجه این می شود که در نوشتن مقالات به رتبه خوبی رسیده ایم ولی تاثیر علم در بطن جامعه بسیار اندک است.

در حالی که اگر مبنای علم آموزی را بر اساس پژوهش های استقرایی در مدارس تنظیم کنیم، یعنی دانش آموز خوب بتواند ببیند و خوب حرف بزند و خوب مصاحبه کند و از مشاهدات خود نتایج را استخراج و مدل سازی کند، به تدریج می تواند از تجربیات خود در محیط اطراف استفاده کند و ذهن خود را تبدیل به ذهنی پویا و خلاق کند، اما بسیار جای تاسف است که بسیاری از معلمان نیز با این روش ها آشنایی ندارند.

وقتی در محافل مدیریتی و آموزشی صحبت می کنیم که پژوهش در توسعه علم چه اهمیتی دارد، متصدیان امر آموزش صرفا به آمار و ارقام و پژوهش های خاص دانشگاهی فکر می نمایند. در حالی که پژوهش یعنی پرورش خلاقیت در ذهن دانش آموزان و آموزش روش تفکر. پژوهش یعنی فکر کردن، یعنی ساختارهای ذهنی را شکستن و دسترسی پیدا کردن به ساختارهای جدید. این مسائل در نظام آموزشی ایران بسیار کمرنگ دیده می شود.

پیامبر اکرم (ص) می فرمایند ملعون است امتی که چیزی را بپوشد که خود نبافته باشد. به گمان بنده منظور از این حدیث فرهنگ است. فرهنگ باید جوابگوی احتیاجهای ما در مکان ها و زمان ها و شرایط مختلف باشد، اگر علم آموزی نتواند پاسخ احتیاجهای ما را بدهد و نتواند شرایط را برای ما تحلیل و تبیین و تفسیر کند، این علم آموزی مصداق همان پوشیدن لباسی است که خود نبافته ایم. چون مناسب ما نیست.

3- امروز چه بر سر معلمی می آید که از باید و نبایدهای معمول آموزشی پیروی نکند و نقش رابین ویلیامز در انجمن شاعران مرده را بازی کند؟ معلمی که زندگی کردن را آموزش دهد؟

قطعا معلمی که بخواهد ذهن دانش آموزان را از یک ساختار معیوب به ساختاری مفید برای زندگی راهنمایی کند، با مسائل فراوانی روبرو خواهد شد. زیرا برای این کار ذهن دانش آموزان ابتدا باید خالی شود، درک شان از دانش درست شود و علم را به عنوان ابزار نبینند.

اولین مانع چنین معلمی خود کتاب درسی است. زیرا معلم در هر صورت باید کتاب درسی را تمام کند. بچه ها مجبورند یک سری پرسش و پاسخ را فرا بگیرند که کارکردی در زندگی آنها ندارد. بنابراین بچه ها همواره در برابر آموزش جبهه می گیرند و هرگز از آن لذت نمی برند.

معلمی که بخواهد نقش ویلیامز در انجمن شاعران مرده را بازی کند، کلاسی را اداره می نماید که بسیاری از ساختارها را می شکند. کلیشه دانش آموز مؤدب را می شکند، دانش آموزی که ساکت می نشیند، گوش فرا می دهد و اعتراضی نمی نماید، دانش آموزی که همواره همرنگ جماعت می شود و هرگز یاد نمی گیرد همرنگ حقیقت شود، مصداق تعلیم و تربیت نیست.

4- و غولی به نام کنکور، با این هیولا چه کنیم؟

کنکور یک نمونه از بیماری های نظام آموزشی ماست. دانش آموز انبوهی از مطالبی را می آموزد که نه علاقه ای به آنها دارد، نه کاربردی برای آنها پیدا می نماید. ولی مجبور است به خاطر شرکت در کنکور آن مطالب را یاد بگیرد. کنکور نمی تواند شایستگی افراد را معین کند، از طرفی بسیار استرس زاست و مسائل جدی روحی روانی برای بچه ها و خانواده ها پدید می آورد. به علاوه هزینه های سرسام آوری هم به خانوار تحمیل می نماید. سوابق تحصیلی برخاسته از یک نظام آموزش پرورش صحیح، می تواند جایگزین مناسبی برای کنکور باشد.

کنکور در جامعه ما تبدیل به یک پدیده اجتماعی شده است که بر نظام آموزشی و ایضا بر شرایط روحی روانی جامعه اثر منفی می گذارد. این پدیده مخرب، یک تهدید جدی برای نوآوری و خلاقیت و سلامت روانی نسل جوان است.

البته بسیاری از بچه ها نیز در کنکور انتخاب هایی مغایر با علایق شان می نمایند و این باعث ایجاد حس از خودبیگانگی در افراد می شود. وقتی فرد نداند برای چه تحصیل می نماید، چرا کار می نماید، در کجای ساختار واقع شده است، آغاز کجا بوده و خاتمه کجاست، نتواند زندگی خودش را پیش بینی کند، می گویند فرد دچار از خود بیگانگی شده.

در این حالت افراد با خطر استثمار شدن روبرو هستند، استثمار شدن زمانی اتفاق می افتد که فرد تمام هستی خود را در یک چیز ببیند. دانش آموزان امروز تمام هستی شان را در کنکور می بینند، فکر می نمایند کنکور تمام آینده آنهاست و این شرایط فضا را برای بهره کشی و استثمار مهیا می نماید. هزینه های هنگفت می نمایند تا در رشته های دهان پرکن قبول شوند، رشته که نه، ابزارهای پول درآوردن!

در این فضا علم واقعی خواستگار چندانی ندارد، زیرا به اصطلاح عوام، اگر برخی رشته ها را به دکان نانوایی ببری، یک نان هم به تو نمی دهند!

خب این نشان می دهد که نظام آموزشی ما بیمار است و فضا را برای استثمار دانش آموزان آماده می نماید. بچه ها را مثل دندانه شانه یکسان می بینند و همگی را در یک کلاس درس می نشانند. سپس با اعمال فشار روحی روانی آنان را مجبور به درس خواندن می نمایند تا مایه تفاخر والدین شوند.

این همه پولی که هزینه می شود و نتایجی که گرفته نمی شود، این رقابت مخرب و هزاران آسیب روانی که در فضای مسموم کنکور ایجاد می شود، عامل ناکامی اجتماعی بچه هاست. آنها زندگی کردن را یاد نگرفته اند و انسان های باثباتی نخواهند بود. نمی توانند به درستی تشکیل خانواده دهند و نمی توانند شهروندان مفیدی برای جامعه باشند.

در دانشگاه ها، دانشجویان بسیاری را می بینیم که هیچ علاقه ای به رشته تحصیلی خود ندارند و صرفا آمده اند تا لیسانسی بگیرند، زیرا بی مدرکی باعث تحقیر آنها در جامعه می شود. این درحالی است که دانشمند بودن و دانش پذیر بودن و لذت دانش را بردن، در معدود دانشجویانی دیده می شود. همه اینها حاکی از معیوب بودن کنکور و نظام آموزشی ایران است.

باغ سبز دانشگاه، کعبه آمال بسیاری از خانواده ها و دانش آموزان است. تا زمانی که ارزش های دیگری را جایگزینش نکنیم، این رقابت مخرب به قوت خود باقیست. اگر دستیابی به موقعیت های اجتماعی و شغلی، مثل دریافت جواز کسب و کار، کارت بازرگانی، کار در مراکز کشت و صنعت و دریافت تسهیلات بانکی، منوط به داشتن گواهی مهارت در یک شغل بود و دانش آموز احساس می کرد بدون ورود به دانشگاه نیز خواهد توانست آینده خوبی برای خود بسازد، در آن صورت اینهمه برای ورود به دانشگاه حریص نبود.

یکی از دلایل حرص شدید خانواده ها و جوانان برای شرکت در رقابت کنکور این است که آموزش عالی در ایران به صورت کالای لوکس درآمده است. کالای لوکس کالایی است که افراد بدون احتیاج داشتن به آن، سعی می نمایند به دستش بیاورند، در این شرایط دیگر کالا در خدمت انسان نیست، انسان اسیر کالاست و ورود به دانشگاه مهم تر از خروج از آن است و دانشجویی یک مزیت محسوب می شود.

عامل دیگر پر رونق بودن کنکور این است که در کشورهای در حال توسعه مثل ایران، ثروت، قدرت و دانش عوامل تغییر مناسبات اجتماعی هستند. آموزش عالی ساده ترین راهی است که افراد برای دستیابی به موقعیت برتر پیش روی خود می بینند. اگر راه های ارتقاء طبقاتی و دستیابی به موقعیت بهتر اجتماعی متنوع تر بشود، مسلما تقاضا برای ورود به دانشگاه نیز کاهش پیدا خواهد نمود. اگر جوان بداند که با ورود به یک هنرستان فنی حرفه ای راه استخدام او فراهم می شود، دیگر سمت کنکور نمی رود.

5-گفتید که مدارس مرده اند. خب برای زنده کردن آنها چه باید کرد؟

برای زنده کردن این مرده همه ما وظیفه داریم این آگاهی را به وجود بیاوریم که نظام آموزشی ایران چه کاستی ها و عیوبی دارد و فرهنگی را که ما ارث رسیده است به گونه ای عینی و به صورتی که نسل جدید احساس کند این فرهنگ جوابگوی احتیاجهای اوست و با واقعیت دچار تعارض نیست، عرضه کنیم. اگر این کار را نکنیم بچه ها مقابل فرهنگ خواهند ایستاد. بچه ها اگر احساس نمایند این فرهنگ و ساختار کارایی ندارد، دنبال فرهنگ های دیگر می روند.

کشور ما کشور نسبتا جوانی است. جوانان در حال ساخت الگوهای هویتی خود هستند. اگر حس نمایند که الگوهای فعلی در تعارض با حیات اجتماعی آنهاست، دنبال گمشده ای می گردند. در نهایت متوجه می شوند شاه کلید ماجرا نظام آموزشی است. وقتی که نظام آموزشی الگوی مناسبی برای زندگی ارائه ندهد، مردم خودشان ساختار اجتماعی و فرهنگی را تغییر می دهند تا به نظرشان مناسب بشود. ولی این تغییر متمرکز و یکدست نخواهد بود و تنها برخی اجزای نظام فرهنگی دستخوش تحولات اساسی می شوند و این تغییرات ناهمگون رضایت مردم را در پی ندارد، بلکه خودبیگانگی، تعارضات و عقب ماندگی فرهنگی را باعث می شود.

برای برطرف این خطر و برای اینکه بتوانیم به جزء جزء فرهنگ خود افتخار کنیم، باید از اولین مراحل آموزش آغاز کنیم. باید دید دغدغه های نظام آموزش و پرورش ایران چیست. بدون اینکه مصداق بیاورم از خوانندگان می خواهم با خودشان فکر نمایند و ببینند اصلی ترین دغدغه های نظام آموزشی ما چیست؟ اگر این دغدغه ها صرفا در احتیاجهای پست انسانی محدود شده باشد، قطعا نمی تواند یک نظام آموزشی مفید باشد.

برای اصلاح سیستم، سند احتیاج است، سندی که به انسان فراموش کار دائما یادآوری کند. پس از مدت ها کوشش، سند تحول بنیادین خیلی با عجله و در فرصتی کوتاه تدوین و ارائه شد. نقد و آنالیز این سند در حوزه صحبت ما نیست، اکنون می خواهم بگویم که این سند در حال حاضر غیر از ایجاد تغییرات بعضا ناشیانه در کتب درسی هیچ کاری صورت نداده است. هرچند تغییر سیستم آموزشی به 6.3.3 و تعویض کتب درسی بخشی از این سند هستند، ولی چون هنوز شرایط ذهنی اجرای این سند وجود ندارد، شرایط عینی آن یاریی به حل معضل نمی نماید. معلم ها باید آموزش ببینند تا بتوانند راهبر یک کلاس باشند. انرژی معلم ها در دوره های ضمن خدمت بی فایده هدر می رود، انجمن های علمی معلمین غیبرطرفال هستند و معلم ها ارتباطی با هم ندارند.

تکنیک های اقدام پژوهی و درس پژوهی که به معلم ها در تشخیص و حل مسائل یاری می نمایند در نظام آموزش پرورش ایران وجود دارند ولی همین هم به یک فعالیت کمی برای ساختار اداری تبدیل شده است و از معلمان خواسته می شود که فعالیت های اقدام پژوهی خود را ارائه دهند. چون روی نوشتن این گزارش ها هیچ نظارتی وجود ندارد، این مسئله باعث دکان باز کردن گروهی شده تا صرفا انشاهایی به نام گزارش اقدام پژوهی ارائه شود.

آنالیز کامل این موضوع از حوصله این بحث خارج است. فکر می کنم احتیاج است مسئولان حقیقت تلخ را به دروغ شیرین ترجیح بدهند و افراد دغدغه مند را جمع نمایند تا راهکارهای عملی ارائه شده دائما در کلاس های درس اجرا شود. اینکه ما بخواهیم کلاس های پویا و فعال منطبق با احتیاجهای دانش آموزان ایجاد کنیم، کار بسیار سختی است و درجه اول احتیاجمند این است که دغدغه های اصلی نسل جدید را بشناسیم، این امر راهکارهایی دارد که ارائه آن در این مجال نمی گنجد.

آنچه که اکنون مهم است، این است که بدانیم تغییرات فرهنگی که اتفاق می افتند، آسیب نیستند، تغییرات برای جوانان فرصت انتخاب هستند و برای مسن ترها فرصت روبرو شدن با عادت ها. متاسفانه شکستن عادت ها آسیب تلقی می شود و برای همین است که نسل های مختلف روبروی یکدیگر می ایستند، درحالی که تغییرات فرهنگی و اجتماعی فرصت هستند.

درد این تغییرات مثل درد زایمان برای یک مادر شیرین است. چون به زایش منجر می شود. ولیکن این تغییرات باید یک جایی سریع تر به نتیجه منجر شوند، زیرا اگر این درد طولانی شود منجر به مرگ مادر خواهد شد.

کالارنا: کالارنا: مقایسه و نقد کالاهای دیجیتالی

turkeyro.ir: ترکیه: سفر به سرزمین زیبایی ها، استانبول، آنتالیا، آنکارا، کوش آداسی