فرقانی: بی اعتمادی به رسانه ها حاصل بی اعتمادی به ساختار قدرت است - مجله سرگرمی

دکتر محمد مهدی فرقانی، رئیس دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی در گفت وگو با روزنامه همدلی به تببین صندلی مطبوعات در ایران پرداخت. این گفت وگو را با هم می خوانیم:

رشته روزنامه نگاری در ایران چه تاریخچه ای دارد؟

اولین دوره های کوتاه مدت و فشرده آموزش روزنامه نگاری از سال 1318 و توسط سازمان پرورش افکار با حضور استادان خارجی که عمدتا انگلیسی و بعضا آمریکایی بودند، در ایران برگزار گردید. بعد از چند سال، در اواخر دهه 20، دوره لیسانس این رشته در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران دایر شد، اما پس از چندی این دوره تعطیل و آموزش رسمی روزنامه نگاری متوقف شد. در سال 1346 دانشکده علوم ارتباطات تحت عنوان موسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی در محل فعلی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی دایر شد. این موسسه یک دانشکده مستقل بود که به همت دکتر مصباح زاده، رئیس و صاحب وقت موسسه کیهان و با یاری استادانی که با بورس تحصیلی روزنامه کیهان، دکترای روزنامه نگاری را در دانشگاه های خارج از کشور گذرانده بودند، از جمله مرحوم دکتر معتمدنژاد، مرحوم دکتر نطقی، دکتر منصفی، دکتر صدرالدین الهی و چند نفر دیگر راه اندازی شد.

پس از چندی، این دانشکده در سال 1350 به دانشکده علوم ارتباطات تبدیل شد و چهار رشته کارشناسی در آن راه اندازی شد، رشته روزنامه نگاری که آن موقع به نام رشته مطبوعات، رادیو و تلویزیون در آن ثبت نام می شد که بعدها در سال 1352 تبدیل به رشته روزنامه نگاری شد، همین طور رشته های روابط عمومی، مدیریت بازاریابی و تبلیغات بازرگانی، و نهایتا رشته مترجمی زبان انگلیسی برای مطبوعات. بنابراین از سال 1346 تا به امروز، 52 سال است که آموزش مستمر و آکادمیک روزنامه نگاری را در ایران داشته ایم و داریم. منتها در سال های پس از انقلاب فرهنگی، یعنی از سال 1359 تا سال 1361، رشته روزنامه نگاری و روابط عمومی عملا منحل شدند و به گرایش ارتباطات، ذیل رشته علوم اجتماعی تبدیل شدند.

در سال 1360 با کوشش هایی که گروه آموزشی ارتباطات صورت داد، دوباره گرایش روزنامه نگاری و روابط عمومی به جای گرایش ارتباطات اجتماعی، احیا شد و به دنبال آن در اوایل سال 1383، مجوز تاسیس دانشکده علوم ارتباطات از وزرات علوم گرفته شد، منتها به دلیل مسائلی که آن موقع وجود داشت این دانشکده به صورت نمادین در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی افتتاح شد و تابلوی دانشکده علوم ارتباطات هم در کنار دانشکده علوم اجتماعی نهاده شد، اما عملا همچنان دانشکده مستقلی نداشتیم و باز هم کماکان این رشته ها را در قالب گروه ارتباطات راه اندازی کردیم. لذا رشته روزنامه نگاری و روابط عمومی همچنان در قالب گروه ارتباطات به صورت مستقل در دانشکده علوم اجتماعی مستقر بود تا این که در سال 1394، مجددا دانشکده علوم ارتباطات در دانشگاه علامه طباطبایی، در یک ساختمان جدید در پردیس شماره یک این دانشگاه در دهکده المپیک احیا و راه اندازی شد،

ما امروز صاحب یک دانشکده بزرگ در این زمینه هستیم. این دانشکده امروز با سه رشته در مقطع کارشناسی روزنامه نگاری، روابط عمومی و مطالعات ارتباطی و همین طور چهار رشته در مقطع کارشناسی ارشد رشته روزنامه نگاری، ارتباطات، مدیریت رسانه، مطالعات فرهنگی و رسانه و یک مقطع دکترا فعالیت می نماید که از سال 1375 راه اندازی شده است. یادآوری می کنم که ما در سال 1369 توانستیم اولین دوره کارشناسی ارشد روزنامه نگاری را در دانشگاه علامه طباطبایی راه اندازی کنیم و از سال 1375 اولین دوره دکترای این رشته پابرجاست و تا به امروز هم فعالیت آن کماکان ادامه دارد.

همان طور که مستحضرید، وظیفه روزنامه ها اطلاع رسانی است و حاکمیت هم این وظیفه را به رسمیت شناخته، اما طبیعتا ملاحظاتی که وجود دارد مانع از اطلاع رسانی صحیح به مردم می شود. چرا با وجود رسمیت این رسالت، این ملاحظات همچنان لحاظ می شوند؟

کمابیش در همه دنیا، البته با شدت و ضعف و بر اساس تفاوت ساختارهای سیاسی که در هر کشوری وجود دارد، نظام روزنامه نگاری و رسانه ای هر کشور به نوعی تابع و تحت تاثیر ساختار سیاسی قدرت است. به این معنی که در طبقه بندی نظام انتشار مطبوعات هم می بینید که از بدو تاریخ تا به امروز، این طبقه بندی بر اساس ساخت قدرت سیاسی در کشورهای مختلف اجرا شده است و طبیعتا ساخت دولت و نگاه و فلسفه سیاسی آن نیز به نوعی بر مطبوعات و سایر رسانه ها نیز سایه افکنده است، به همین دلیل مطبوعات علیرغم اینکه از قوانین خاص خود برخوردارند، یعنی حداقل از بعد از انقلاب مشروطه که قانون مطبوعات به طور رسمی تصویب شد و جزو اولین قوانینی بود که در کشور به تصویب رسید و این، خود به رسمیت شناختن فعالیت های مطبوعاتی محسوب می شود، اما عملا محدودیت هایی برای فعالیت روزنامه نگاران وجود دارد.

علت این محدودیت ها آن است که علیرغم این که ما اولین قانون مطبوعات مان را در سال 1286شمسی -1326قمری- از اولین قانون مطبوعات فرانسه که در سال 1881میلادی تصویب شده بود اقتباس کردیم، ولی بعد از آن قوانینی که در زمینه حقوق روزنامه نگاران در فرانسه تصویب شد و بعد در سایر کشورهای اروپایی هم اولین قوانین، کمابیش به رسمیت شناخته شد، اما در ایران هیچ وقت قانونی که ضامن حقوق روزنامه نگاران باشد تصویب نشد. به عنوان مثال، در سال 1935میلادی در فرانسه، اولین قانون حقوق حرفه ای روزنامه نگاران به تصویب مجلس فرانسه رسید، اما در ایران تحت تاثیر شرایط سیاسی، هرگز به این قانون توجه نشد و ما تا به امروز فاقد ساختار حرفه ای روزنامه نگاری در ایران هستیم، به این دلیل که نهادهای روزنامه نگاری حرفه ای در ایران شکل نگرفته است، از جمله قوانینی که استقلال حرفه ای روزنامه نگاری را تضمین کند.

قطع به یقین تشکل های صنفی و حرفه ای، میثاق اخلاق حرفه ای، و آموزش روزنامه نگاری، جزو ارکان روزنامه نگاری حرفه ای هستند که در ایران هیچ وقت در چارچوب قوانین تثبیت نشدند و حقوق حرفه ای روزنامه نگاران در چارچوب قانون های خاص به رسمیت شناخته نشده است. به همین دلیل روزنامه نگاری در ایران مثل همه جای دنیا کمابیش تحت تاثیر ساختار سیاسی آن کشور است، اما در کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ما، تاثیر و نقش ساختار سیاسی در مشخص سرنوشت روزنامه نگاری جدی تر است.

چرا مطبوعات ما در قیاس با مطبوعات خارجی مطرح نیستند و خبرنگاران ایرانی در سطح دنیا، صندلی چندانی ندارند؟

در مجموع، یکی از دلایل آن این است که اصولا قدرت مطبوعات و رسانه های هر کشوری به نوعی با اقتدار سیاسی، مالی و فرهنگی آن کشور ارتباط مستقیم دارد. اگر امروز شما نگاه کنید می بینید با نفوذترین، موثرترین و بزرگ ترین رسانه های دنیا عمدتا متعلق به کشورهای صنعتی و پیشرفته غربی هستند، به دلیل این که این کشورها به لحاظ مالی، علمی، نظامی و سیاسی، کشورهایی هستند که در قیاس با کشورهای در حال توسعه، ساختارهای منسجم تری دارند. بنابراین خواه ناخواه در کشوری که به لحاظ مالی و مدیریتی مسائلی دارد نمی توان انتظار داشت که مطبوعات یا روزنامه نگارانش جدا از شرایط آن کشور بتوانند متفاوت جلوه نمایند، بنابراین روزنامه نگاران نیز کمابیش محصول همین چارچوب ها هستند.

نکته دوم این که ساختار حرفه ای و مستقل روزنامه نگاری هیچ گاه در ایران شکل نگرفته است، در نتیجه می بینیم که بعضی از رسانه ها رسما دولتی هستند و از بودجه دولت ارتزاق می نمایند، سایر رسانه ها هم غیرمسقیم و کمابیش وابسته به دولت هستند، لذا در ایران هیچ گاه مطبوعات و سایر رسانه ها به صورت مستقل از دولت تاسیس و اداره نشده اند، همچنان که بخش اعظم اقتصاد یا فرهنگ کشور دولتی است.

در واقع در کشورهایی با اقتصاد نفتی یا اقتصاد تک محصولی دولت کمابیش منابع اصلی مالی را در دست دارد و در همه عرصه ها مشخص نماینده اصلی است، به همین خاطر هم در ایران تحت تاثیر این ویژگی، ساختار روزنامه نگاری حرفه ای شکل نگرفته و در غیاب آن، نباید انتظار داشته باشیم که بتوانیم روزنامه نگاران برجسته ای را به دنیا عرضه کنیم. حتی در کشور ما وقتی یک روزنامه نگار می خواهد در مطبوعات، رادیو، تلویزیون و خبرگزاری ها حضور داشته باشد، بر اساس تجربیاتی که در درازمدت دارد، مجبور می شود تجربیاتش را به خدمت بگیرد، چرا که ادامه کار او با دشواری روبرو می شود.

امکان انباشت تجربه تاریخی روزنامه نگاری مستقل هم می تواند دلیل سوم در این رابطه تلقی شود. روزنامه نگاری در عین حال، حرفه زمین خوردن و بلند شدن است، حرفه کسب تجربه در کوران تاریخ است و متاسفانه ما به لحاظ تاریخی این فرصت را هیچ گاه نداشته ایم که از یک جریان روزنامه نگاری آزاد و مستقل برخوردار باشیم تا در نتیجه روزنامه نگاران ما کسب تجربه نمایند و با استفاده از تجربیات شان بتوانند خود را به دنیا نشان دهند. بنابراین به نظر من، سه عاملی که به آنها اشاره کردم، عوامل اصلی هستند که باعث می شوند روزنامه نگاری ما در قیاس با روزنامه نگاری کشورهای پیشرفته، حالت توسعه یافته ای نداشته باشد.

مردم ما عمدتا اخبار رسانه های خارجی را دنبال می نمایند، چرا کار به عدم اعتماد مردم به رسانه های داخلی کشیده شده است؟

این اقدام، بی تردید نشانه عدم اعتماد مردم به رسانه های داخلی است. اما این رویکرد، دلایل مختلفی دارد. مهم ترین دلیل این نوع نگاه، به نوعی برخاسته از وابستگی و غیرمستقل بودن ساختار رسانه ای است، و اینکه مردم احساس می نمایند که رسانه ها بیشتر به ساخت قدرت نزدیک اند تا کف جامعه و در نتیجه بیشتر صدای دولت یا اصحاب قدرت هستند تا صدای آحاد مردم، لذا بیشتر خواست های آنها را منعکس می نمایند و کمتر صدای واقعی مردم هستند.

نکته دیگر این که تحقیقات در ایران نشان داده که اعتماد به دولت یا حکومت با اعتماد مردم به رسانه ها به ویژه مطبوعات رابطه مستقیمی دارد. به این معنا که در طول تاریخ هرگاه مردم به حکومت وقت اعتماد داشتند و احساس کردند که حکومت به نوعی بازتاب منویات آنهاست، به مطبوعات هم بیشتر اعتماد کردند و بالعکس، وقتی مردم به دولت اعتماد ندارند، دولت به مفهوم ویژه حاکمیت، به رسانه ها هم اعتماد نداشتند، بنابراین بی اعتمادی عمومی که ما امروز کمابیش شاهد آن هستیم می تواند به بی اعتمادی به رسانه ها هم کشیده شود و گریز و گزیری از این مسئله نیست. بخش دیگری از این مسئله هم به عملکرد خود روزنامه نگاران برمی شود که چقدر توانسته اند به طور مستقل، خواست ها، علایق، نیازها و مسائل مردم را بازتاب دهند و صدای مردم باشند.

teroll.ir: مجله سرگرمی و تفریحی | مجله سفر، گردشگری و مسافرتی

huseynvahedi.ir: وبلاگ واحدی | من یک جهانگرد هستم

studiomerina.ir: استدیو مرینا، مجله خبری صنایع هنری، گردشگری، ورزشی و عملی