فاصله گذاری در سینما چیست و چه کاربردی دارد؟ - مجله سرگرمی

تاریخ پیدایش فاصله گذاری و بیگانه سازی در هنر

فاصله گذاری، آشنایی زدایی، بیگانه سازی و دور سازی، همه بر گرفته شده از جمله معروف برتولت برشت در خصوص روایت گری در تئاتر می باشد:

اگر در تئاتر قراردادی احساس همدردی می کوشد از یک رویداد ویژه چیزی معمولی بیافریند، فاصله گذاری، یک رویداد معمولی را ویژه می نماید.

کوشش در فرم های کلاسیک نمایش، نظیر تئاتر ارسطویی بر این نکته متمرکز بود که با اصول رئالیسم دراماتیک (واقع گرایی نمایشی) به تماشاگر نزدیک گردد و حتی تئاتر روشنگری بخش هایی از کارکردهای آموزشی خود را صرف برانگیختن حس ترحم و وحشت در تماشاگران می کرد تا از این طریق پالایش و تزکیه ایجاد کند.

به همین دلیل، رویدادهای به نمایش در آمده در صحنه می بایست همانند رویدادهای واقعی، تأثیرات عاطفی بر می انگیختند. اما از سوی دیگر، فرمالیست ها یا همان صورتگرایان روسی، به ویژه ویکتور شکلوسکی (Victor Shklovsky) (1965)، معتقد بودند چنین برداشتی که کاملاً به صورت عادت در آمده است، تنها به تعصب و تحجر می انجامد. از دیدگاه او، کارکرد ادبیات و نمایش، آشنایی زدایی است. برگردان انگلیسی واژه روسی oistranenie که عجیب سازی معنی می دهد.

شکلوسکی می گوید: عادت کردن، خیلی از چیزها، از جمله کار، لباس، مبلمان، همسر انسان و حتی ترس از جنگ را هم می بلعد. اگر زندگی پیچیده انسان ها به طرزی ناآگاهانه طی گردد، انگار آنها اصلاً زندگی نکرده اند. هنر به این دلیل به وجود آمده است تا انسان بتواند زندگی را دوباره به دست آورد. هنر به وجود آمده است تا انسان اشیا و چیزها را حس، و سنگ را سنگی کند. (Shklovsky 1965: 12)

برتولت برشت برای تئاتر حماسی پا را فراتر گذاشت و به وسیله راه های دیگری جز منابع زبان شناسی استفاده کرد تا دکورهای سیاسی و اجتماعی نمایشنامه هایش برجسته و ناآشنا باشند. وی بین تئاتر نمایشی و تئاتر حماسی و تأثیر هر یک بر تماشاچی تمایز قائل شد. در واقع تماشاگر تئاتر نمایشی می گوید: بله من همچنین تجربه ای داشته ام، درست مثل من، همین است، اوضاع هیچ وقت تغییر نخواهد کرد، درد و رنج این فرد، مرا هم تحت تأثیر قرار داد، این سرنوشت همه است، شاهکار بود، واقعاً هنر فوق العاده ای بود، آنها که گریه می نمایند، من هم گریه می کنم و وقتی می خندند، من هم می خندم.

اما از دیگر سو، تماشاگر تئاتر حماسی می گوید: هیچ وقت به آن فکر نکرده بودم، این راهش نیست، فوق العاده است، باورکردنی نیست، باید جلویش را گرفت، درد و رنج این فرد مرا هم تحت تأثیر قرار داد، این همه رنج ضرورتی ندارد، هنر فوق العاده ای است؛ هیچ چیز آشکاری در آن نیست، وقتی آنها گریه می نمایند، من می خندم و هنگامی که آنها می خندند، من گریه می کنم.

نحوه ایجاد فاصله گذاری توسط برشت

برشت در اجرای تئاتر این کار را با شیوه بازیگری فاصله گذارانه (بازی دریافت به نحوی که تماشاگر هرچه کمتر بتواند با نقش همزاد پنداری کند)، و در کارگردانی صحنه با موسیقی، نور، ماسک، همسرایان، نشانه های تصویری، نور افکنی و …) انجام داد.

برشت برای دستیابی به این فاصله روشنکفرانه بین تماشاگر و طرح داستان مجموعه ای از تأثیرات وی (V-effects) را به کار می گیرد (verfremdungs effekte).

این تأثیرات، که به آنها تأثیرات ای (E-effects) نیز می گویند، در واقع مخفف عبارت Estrangement Effects است. او با وام دریافت از تئاتر کلاسیک یونانی، از نقاب برای تبدیل شخصیت های منفرد به تیپ های یکسان و از همسُرایی برای ارائه و تحلیل طرح داستان بهره برد.

نمایشنامه های او اپیزودیک هستند و غالباً سرانجامی ناتمام و غیر ارضانماینده دارند. هدف آشکار این سرانجام ناتمام این است که تماشاگر درگیر چالش گردد و خودش به ناچار برای سرانجام داستان به حدس و گمان بپردازد؛

از آنجا که برای برتولت برشت فاصله تماشاگر از اکشن و درگیری در سوژه یک نمایشنامه، به طور همزمان وجود داشت، او از افکت هایی چون تغییر کردن نمایش از موضع تماشاگر و یا از زاویه صحنه هایی که جلوی سن قرار می گیرند، برای فروپاشی چهارمین دیوار حائل بین تماشاگر و صحنه استفاده کرد. او سبک بازیگری خاصی را ابداع کرد که بر تمایز و فاصله بین بازیگر و کاراکتر (شخصیت) تأکید داشت. از نظر برشت تشخیص این فاصله باعث می گردد تا تماشاگر همواره به تصنعی بودن شخصیت و رویدادهایی که می بیند، واقف باشد. هدف همه این افکت ها شکستن یک توهم بود، توهمی که باعث شده بود، کارگران و فقرا تحت تأثیر ایدئولوژی خاصی ـ که تقدیر، آنان را محتوم تصویر می کرد ـ در فلاکت زندگی نمایند. برشت این زیبایی شناسی خود را از مارکسیسم گرفته بود.

ایجاد فاصله بین تماشاگر و فیلم در سینما

فاصله گذاری به عنوان روشی برای ایجاد درگیری ذهنی در مخاطب در سینمای پست مدرن کاربرد دارد. منظور از فاصله گذاری در سینما، ایجاد موقعیت های کمیک هجو آلود یا فانتزی راز آلود در فیلم است به طوری که به مخاطب یادآوری می نماید که فقط مشغول تماشای یک فیلم است نه بیشتر. مثلا در فیلم مَرد مُرده اثر جیم جارموش، تیری به قلب جانی دپ می خورد اما او زنده می ماند، در فیلم پالپ فیکشن اثر کوئنتین تارانتینو تیرها به جان تراولتا و ساموئل ال جکسون برخورد نمی نمایند یا در بیل را بکش اوما تورمن سوار هواپیما شده و شمشیرش را در جای مخصوص شمشیرها قرار می دهد. این ها همه نمونه های باور نکردنی و دور از ذهن سینماگران برای مخاطب است که هدف آنها ایجاد فاصله بین مخاطب و اثر است تا بتوانند از این فاصله ایجاد شده در راستای اهداف کارگردانی خود استفاده نمایند.

صاحب نظران سینمایی غالباً کارهای ژان لوکگدار را به عنوان نمونه هایی اصیل، فاصله گذاری به حساب می آورند. پیتر وولن(Peter Wollen) نمونه ای شاخص را در مقاله اش تحت عنوان گدار و ضد سینما معرفی کرد. نمونه مورد بحث در آن، فیلم نسیمی از شرق بود(wind from East) که در سال 1970 ساخته شد.

برشت و تأثیرات وی بر سینما

ابداع برشت تحت عنوان فاصله گذاری یا بیگانه سازی که در تئاتر پیاده شده بود، بر گرفته از شگردهای آشنایی زدای و افشاگرایی فرمالیست ها بود. رامان سلدون در این رابطه می گوید که: افشا کردن و آشنایی زدایی مفاهیمی هستند که مستقیم برای ابداع مشهور، یعنی تئاتر بیگانگی تأثیر گذاشته اند. (هدایت نظریه ای ادبی ،51)

وی این ابداع را بدین صورت در تئاتر پیاده می کرد، برای مثال خانمی بر روی صحنه می آمد و آغاز به حرف زدن می کرد ولی به جای شنیدن صدای یک زن، صدای مردی شنیده می گردد، این همان تمهید آشنایی زدایی می باشد. اما چون برشت جزو هنرمندان سوسیالیست جمهوری وایمار آلمان بود و آنها زاده مستقیم فرمالیستها بودند، این قبیل (تاثیرات آشنایی زداینده) را در خدمت مقاصد سیاسی به کار گرفته اند.

در قسمت آشنایی زدای به این موضوع اشاره نمودیم که در آن روشهای کهنه و قراردادی جای خود رابه مفهوم غریب می دهند تا درکی جدید به وجود آید. برشت نیز همسو با نظریه پردازان فرمالیست ها عقیده داشت که هیچ الگویی از یک قالب خوب نمی تواند برای همواره به قوت خودباقی بماند. قوانین جاودانه زیباشناسی وجود ندارند

برشت می گوید: روشها کهنه می شوند و انگیزه ها می میرند، مسائل تازه پدید می آیند که شگردهای جدیدی را طلب می نماید. واقعیت تغییر می نماید. برای نشان دادن آن ابزار نشان دادن نیز باید تغییرکند..

با اینکه محتمل است این روش فاصله گذاری باعث گردد هنری سخت و بر ایده تخریب لذت تماشاگر بنا شده باشد با این حال نگاه انتقادی برشت تاثیر شگرف بر هنر بعد از خود علی الخصوص بر سینما گذاشته است. از این میان می توان به نظریه پردازان فیلم (ژان لویی کومولی، پیتروولن، کالین مکاکیب) و بر بیشمار فیلمسازان سرار دنیا (ازجمله ولز،گدار، رنه، دوراس، روشا، اشتراب، هویلت ، ماکاویف، فاسبیند،آله آ،تانر اوشیما، سن، خاتاک، هوبرت راس وهسکل وکسلر) اشاره نمود.

نقش مخاطب در فاصله گذاری اثر

به نظر بعضی به طور کلی فاصله گذاری یک پیشنهاد برای نحوه روبرو مخاطب با فیلم بیان می گردد. یک دید جدید یا متناقض با آشنایی های قبلی و به نوعی رابطه دیالکتیک بین فیلمساز و مخاطب. بنابراین به نوعی فاصله گذاری تنها وابسته به مولف اثر نیست.

tafreh.ir: طفره: قدرت گرفته از سیستم مدیریت محتوای طفره

fixfun.ir: مجله تفریحی: وبلاگ شاد و سرگرم کننده

منبع: setare.com