علوم اجتماعی در ایران مسائل کشور را بیان نمی کند، توسعه چگونه امکان پذیر نمی گردد؟ - مجله سرگرمی

آنچه که به عنوان سخن آغازین و مقدمه اثر آورده شده مرتبط با گفت وگویی است که حامد زارع و مالک شجاعی جشوقانی درباره چالش های پیش روی علوم انسانی با رضا داوری اردکانی داشته اند. در این گفت وگو می خوانیم:در روز 28 فروردین سال 1398 در فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، توفیق درک محضر استاد عظیموار، جناب آقای دکتر داوری اردکانی را داشتیم. در این ملاقات، مجموعه ای از پرسش هایی را مطرح ساختیم که برای درج در بخش اولِ کتاب مجموعه مقالات استاد طراحی شده است. این کتاب در قالب مجموعه تأملات صاحب نظران ایرانی در باب علم، از سوی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم منتشر خواهد شد. این سؤال ها، درباره آراء و آثار دکتر داوری اردکانی در حوزه علم شناسیِ فلسفی و علوم انسانی است. بخشی از این پرسش ها برای خودِ ما مطرح بوده است و بخشی دیگر را از میان نقدها، نظرها و آنالیز هایی که پیشتر منتشر شده، استخراج نموده ایم.

حامد زارع: بیشترِ تأملات اجرا شده در مورد دانشگاه و علوم انسانی در ایران ازسوی اصحاب علوم اجتماعی بوده و فلاسفه ایرانی کمتر از آنها به این بحث ورود نموده اند. حتی شما هم در طیِ سال های اخیر به سمت علوم اجتماعی آمده اید و جنس تأملات شما با این فضا تناسب دارد. این امر، به خصوص با موضوع مفهوم کلیدیِ توسعه نیافتگی پررنگ تر شده است. در نگاه اول، گمان می رود که این مفهوم در آراء استاد داوری، بیشتر صبغه و رنگ فلسفی دارد؛ اما با مطالعه دقیق ترِ آراء ایشان، رنگ و بوی جامعه شناختیِ آن احساس می گردد.

حال، بحث با استاد دکتر داوری را می توان با این پرسش آغاز کرد که با توجه به علایق استاد، آیا این عقب ماندگی و توسعه نیافتگی لزوماً باید در علوم اجتماعی و حتی ذیل سیاست طرح گردد یا اینکه می توان تفسیری فلسفی هم از آن ارائه داد؟

دکتر داوری اردکانی: نظر من درباره توسعه، نظری فلسفی است. البته در بحث از توسعه، به ناچار نظری به اقتصاد، سیاست، تاریخ و جامعه شناسی هم خواهیم داشت. نظر من این است که علوم اجتماعی با توسعه ملازمت دارد و از توسعه جدا نمی گردد. توسعه هم بدون علوم اجتماعی امکان پذیر نیست. این نظر، نه دفاع از علوم اجتماعی است و نه ردّ علوم اجتماعی. حالا چرا می گویم ردّ علوم اجتماعی؟ چون معتقدم علوم اجتماعی در کشور ما ضعیف است و مسائل کشور ما را بیان نمی نماید و به مسائل جامعه و آنچه در آن می گذرد، توجه ندارد. ما مشکل داریم ولی نمی توانیم مشکل را به مسئله تبدیل کنیم.

این کار را چه کسی باید انجام دهد؟ این کار را باید دانشمندان علوم انسانی و علوم اجتماعی انجام دهند. درست است که فلسفه هم در زمان ما به مسائلِ اکنونِ جامعه پرداخته است، اما نگاه فلسفه به اکنون، نگاه به زمان و تاریخ است. وقتی مسئله فساد در جامعه مطرح می گردد، این اهل فلسفه نیستند که باید راجع به فساد پژوهش نمایند. وقتی ارزش پول، ناگهان یک چهارم می گردد، اهل فلسفه چه کار نمایند؟ این دانشمندان علوم اجتماعی و به ویژه اقتصاد هستند که باید مسئله را آنالیز نمایند.

مسئله من این است که در اروپا، وقتی بحران آغاز شد، علوم اجتماعی به وجود آمد. علوم اجتماعی، علوم اجتماعیِ آگوست کنتی و مارکسی و... است. این متفکران، علوم اجتماعی را بنیاد کردند. چه زمانی بنیاد کردند؟ وقتی که این مسئله مطرح شد که آیا سرمایه داری با مشکل روبرو شده است؟ آیا این تضادها قابل برطرف است و برطرف می گردد؟.

دنیا توسعه نیافته باید مسئله و سؤال داشته باشد و می تواند با علوم اجتماعی در راه توسعه قرار بگیرد. درست است که مهندسان، کارساز این دنیا اند، ولی طراح این دنیا نیستند. آنها کار خود را می نمایند. این اهل نظر و دانشمندان علوم انسانی و اجتماعی هستند که می توانند بگویند ما چه مسائل، امکانات، توانایی ها و محدودیت هایی داریم و به کجا می خواهیم برویم؟

اینکه علم را از ارزش جدا می نمایند، به این اعتبار است که در حکم علمی جایی برای ارزش نیست؛ اما به این معنا نیست که علم مسبوق به ارزش و ناظر به غایت نیست. اصلاً مگر می گردد که آدم بخواهد جامعه مدنی تأسیس کند و بگوید من غرض و غایتی ندارم و صرفاً گزارش می دهم.

من گزارشگر محض نمی توانم باشم؛ من در ارتباط و پیوند و تناسب با جامعه و زندگی و نَبَضانِ زندگیِ مردم است که می بینم، حس می کنم و حکم می کنم. البته حکمی که می کنم، حکم انشایی نیست، حکم خبری است. اما در علوم انسانی، خبرِ بدون انشاء نداریم. تجدد، غایت را حذف می نماید، ولی کانت می گوید توی انسان غایت هستی؛ غایت متافیزیک را حذف کردم، اما منِ انسان غایت هستم.

اگر علوم انسانی نداشته باشیم، جامعه توسعه پیدا نمی نماید. ما از اول هم به علوم انسانی ـ اجتماعی وقعی نمی نهادیم. من پیرم و از شما دو، سه نسل جلوترم. وقتی وارد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شدم، یک گروه فلسفه وجود داشت که روان شناسی، جامعه شناسی و همه رشته هایی که اکنون علوم انسانی و اجتماعی است، جزء آن بود. ما نزد آقای دکتر هوشیار و آقای دکتر صدیق، تعلیم وتربیت خواندیم. آقای دکتر صدیق به ما جامعه شناسی درس دادند. دکتر سیاسی به ما روان شناسی و آقای دکتر بقایی به ما اخلاق درس دادند.

اینکه می گویند به علوم اجتماعی بی اعتنایی شد و باید بیشتر اعتنا می شد، حرف های نصیحت گونه است. ببینید! مسئله توجه به علوم اجتماعی با افزایش بودجه حل نمی گردد، بلکه اهالیِ علوم اجتماعی می بایستی توجه بیشتری به خودشان بنمایند. اگر پی ببرند که چه صندلی و نقشی در دنیاِ توسعه نیافته دارند و علوم انسانی و اجتماعی چه تقدّمی بر علوم دیگر دارد که در اروپا نداشته است، آن وقت نهضتی فکری و روحی به وجود می آید که توسعه هم با آن خواهد آمد. توسعه و علوم اجتماعی با هم هستند. در اروپا، گالیله بر علوم اجتماعی مقدّم است، اما آگوست کنت، مارکس و دورکیم بر علم مهندسی مقدّم نیستند. رشد جامعه، رشد ارگانیک است. وقتی این رشد ارگانیک به دیوار برمی خورَد، باید فکر بکند که این مسائل را چگونه حل نماید و علوم انسانی باید این مسائل را حل نماید. تأثیر علوم اجتماعی در اروپا انکارناپذیر است. حتی آگوست کنتِ پوزیتیویست هم تأثیر گذاشته و راه باز نموده است.

ما وقتی با اروپا آشنا شدیم، به علوم انسانی احساس احتیاج نکردیم. دانشجو هم که فرستادیم، به این علوم اعتنا نکردیم. یکی از جهات احترام من به مخبرالسلطنه راهنمایی این است که سفارش کرد بعضی از دانشجویانی که به اروپا می فرایند، تعلیم وتربیت بخوانند.

مالک شجاعی: فکر نمی کنید همین توجه به علوم تربیتی و تعلیم وتربیت هم ناشی از همان نگاه ابزاری و مهندسی به علم بود؟ اینکه به درد برنامه ریزی بخورد نه اینکه فی نفسه خودش مورد توجه باشد؟ آیا تعلیم وتربیت، خود، نوعی مهندسیِ انسان نیست؟

دکتر داوری اردکانی: بله، درست است، ولی بالاخره به نوعی، توجه به مقام تعلیم وتربیت است. هرچند کسانی هم که جامعه شناسی می خواندند، اتفاقی بوده است.

مالک شجاعی: آیا این بی توجهی به علوم انسانی و اجتماعی همواره از یک سنخ بوده یا در دهه های اخیر، افت وخیزها و شدت و ضعف هایی داشته است؟ فی المثل، همین تجربه دکتر عیسی صدیق قابل تأمل است. ایشان در سال 1310 در دانشگاه کلمبیا از رساله دکتریِ خود با عنوانِ ایران مدرن و نظام آموزشی آن دفاع می نماید و اساساً دغدغه او طراحیِ نظام آموزشیِ متناسب با ایرانِ مدرن و وضع مدرنیزاسیون است. کمااینکه فصل پایانیِ رساله دکتریِ وی هم درباره ملزوماتِ امروزین و معاصرِ نظام آموزشیِ عالی ایران، متناسب با تجربه مدرن شدنِ ایران است. البته او در قدّ و قامت فکریِ خود به بحث می پردازد. آیا این نگاه در سیاست گذاریِ آموزش عالیِ ما ـ لزوماً نه به نفع پارادایم مدرنیته و در دفاع از آن ـ ادامه پیدا نموده است؟ منظورم آن است که سِیرِ آموزش عالیِ مدرن در ایران از 1310 تا به امروز چقدر اندیشیده و مبتنی بر نوعی فلسفه آموزش عالی بوده است؟ عیسی صدیق در حدّ وُسعِ خودش هم ادبیات آموزش عالی دنیا را رصد می نماید و می کوشد متناسب با ادبیاتِ موجودِ دنیا در زمینه آموزش عالی، برنامه ای هم برای آموزش عالی ایران پیشنهاد کند که راه آینده حوزه علم را هم تا حدود زیادی نشان دهد. آیا ما کار مشابهی داشته ایم؟ آیا مخصوصاً در دهه های اخیر و متناسب با ادبیات دنیای آموزش عالی و فلسفه تعلیم وتربیت و نظریه های برنامه ریزیِ آموزش عالی، کوشش نموده ایم نظام علمِ متناسب با ایرانِ معاصر را طراحی و صورت بندیِ مفهومی کنیم؟ آیا در غیاب فلسفه آموزش عالی، بیشتر گرفتار نوعی توسعه کمّی نشده ایم؟

دکتر داوری اردکانی: مطالب خیلی خوبی فرمودید. ما وقتی با اروپا روبرو شدیم، اصلاً به علوم اجتماعیِ آن توجه نکردیم. اگر مارکس را ترجمه کردیم، فقط سیاسی بوده است. توجه اندکی نموده ایم و این توجه نمایندگان هنوز ریشه در زمین داشتند؛ پای شان به نحو محکمی روی زمینِ فرهنگِ ایران بود. آقای دکتر محمدباقر هوشیار ـ که به آلمان رفت ـ فارسی بلد بود، سعدی خوانده بود و ادبیات ایران می دانست. هوشیار که به اروپا می رود، علوم انسانی و اجتماعیِ غرب را به گونه ای می گیرد و می آورَد. کسی که خالی الذهن برود، به گونه دیگری با این علوم روبروه خواهد داشت.

توجه کنید که در زمان تأسیس دانشگاه تهران و دانشکده ادبیات، کسانی چون عبدالعظیم قریب، وحید دستجردی، فروزانفر، جلال همایی، فاضل تونی، محمدکاظم عصار، سعید نفیسی و... حضور دارند. این ها را با بعدی ها مقایسه کنید. این مقایسه معنی دار است و معنایی بد هم دارد که نشان می دهد ما تنزّل پیدا نموده ایم. ما حس می کردیم وقتی آقای صدیقی که وزیر بود، به کلاس می آمد، معلّم بود و لاغیر؛ کاری به مقام وزارت و... نداشت. دکتر علی اکبر سیاسی هم این طور بود.

شما به ترجمه های فارسیِ دکتر یحیی مهدوی نگاه کنید! نثر ترجمه منوچهر عظیممهر از دیوید هیوم و ویرایشِ دکتر مهدوی از آن ترجمه را مقایسه کنید! دکتر مهدوی زبان فارسی و فرهنگ ایران را زیسته بود و بعد از آن به اروپا رفته بود. وقتی هم برگشت، هیچ تظاهر و تکلّفی نداشت. هیچ کس به اندازه یحیی مهدوی ابایی از گفتنِ نمی دانم نداشت. البته این نسل رفتند. وقتی یک سره متجددمأب شدیم، دیگر آن ریشه ها نبود. وقتی در کلاس ششمِ ابتدایی امتحان دادم، به جرئت می توانم بگویم در کلاسِ سی نفریِ ما بیست نفر فارسی را خوب می خواندند و می نوشتند. امروز چه وضعی داریم؟

مالک شجاعی: آقای دکتر! آیا فکر نمی کنید زبان فارسی به رغم همه اهمیتی که دارد، حداقل شرط برقراریِ ارتباط فعال با اندیشه و دنیا مدرن است؟ به تعبیری دیگر، شرط حداقلی و ضروری است؟ سؤال این است که آیا در همان نسلِ دکتر مهدوی ها، ارتباطی بیش از این برقرار شد؟ آیا سایرِ ظرفیت های سنّت ما در این روبروه فعّال شد؟ اصلاً زنده و زاینده بود که بخواهد روبروه کند؟ فکر نمی کنید زندگی و زایندگیِ زبان فارسی و فرهنگی که پشتوانه آن است، در سعدی و مولانا و عظیمان ادب فارسیِ کلاسیک به اوج رسیده و بعد از آن توسعه پیدا ننموده است؟ سعدی و مولانا و عظیمان فرهنگ ما، روایتگر و ترجمانِ دنیاِ زنده خودشان بوده اند. آیا آن دنیا استمرار یافته یا در بافت های تاریخی و فرهنگیِ خود محدود مانده است؟ ما در حال تماشای عالم سعدی و مولانا هستیم؛ ما این عالم را زندگی ننموده ایم.

دکتر داوری اردکانی: در دنیاِ قدیم، سیاست همه کاره نبود. امروز سیاست همه کاره است و در همه شئونِ زندگی دخالت می نماید؛ از تولد و وفات تا دانش و اقتصاد و... . سیاستی که اهتمام به آینده نداشته و از دانشمندانِ علومِ اجتماعی توقع نداشته باشد، راه به بیراهه می برد. وقتی دانش ارزان و به کالا تبدیل گردد، دیگر نمی توان ظهور شخصیت های عظیم را در حوزه های علوم انسانی و اجتماعی انتظار کشید. ما اساساً به این حوزه های معرفتی احساس احتیاج عمیق نمی کنیم و با آنها مانند کالای لوکس برخورد می کنیم؛ نه اینکه برای جامعه، خانواده، مدرسه، صنعت و کشاورزی مان به آن احتیاج داشته باشیم.

در آغازِ تأسیسِ دانشگاه، اگر دانشکده پزشکی یا کشاورزی تأسیس کردیم، نگاه مؤسسان اولیه به احتیاجهای بالفعلِ جامعه ایران در آن دوره بوده است. البته دانشمندان علوم اجتماعی گناهی ندارند، چون کسی از آنها چیزی نمی خواهد و کم کم یادشان می رود که اساساً هدف این علوم چیست و به چه کار می آید؟ باید دانشمندی که همه عمرش را به تدریس و مقاله نویسی گذرانده تحسین کرد، اما دارد چه کار می نماید؟ چون چیزی از او نمی خواهند و سؤالی با او در میان نمی گذارند، معلوم نیست که علم او چه صندلی و فایده ای در جامعه ایرانی دارد. توجه کنید که دانشگاهِ ما برای این تأسیس شد که سایر کشورهای دنیا دانشگاه دارند، پس ما هم دانشگاه می خواهیم. دانشگاهِ ما با انگیزه حیثیت تأسیس شد. ما توجه نکردیم که مثلاً هومبولت درباره دانشگاه چه می گوید و دانشگاه برای چه به وجود آمده است؟ جندی شاپور و الازهرِ مصر، دانشگاه به معنای مدرنِ کلمه نبودند، بلکه مدرسه هایی بودند که بیشترْ علوم دینی را ترویج می کردند.

مالک شجاعی جشوقانی: و اتفاقاً با دنیاِ خودشان هم سازگار بودند و در آن زیست دنیا معنادار و مفید و واجد کارکرد بودند؛ کسی هم آنها را با شبهه مآغازیت و ناکارآمدی طعن نمی زد.

دکتر داوری اردکانی: حتی با اینکه الازهر شیعی بود، در مصر صندلیی داشت و وقتی آن صندلی را از دست داد، سنّی شد؛ مدارسِ دیگر هم همین طور بود. آیا ما دانشگاه درست کردیم، چون دانشگاه می خواستیم؟ واقعاً دانشگاه می خواستیم؟ ما رشته های مختلف را برای چه می خواستیم؟ چرا فیزیک، شیمی، ریاضیات، علوم اجتماعی و علوم سیاسی را اخذ کردیم؟ ما نتوانسته ایم نظم جدیدی برای آموزش وپرورش و آموزش عالی خودمان ارائه دهیم، برای اینکه فکر می کنیم مدرسه جایی برای این است که دانش آموزان حافظه شان را از اطلاعات پُر نمایند؛ و فکر می کنیم دانش آموزان هرچه بیشتر مطلب یاد بگیرند، بهتر است. ما نمی دانیم امروز جای مدرسه در جامعه کجاست؟ ما هنوز این مطلب ساده را درک ننموده ایم که امروز داشتنِ مدرسه ضرورت است؛ حال آنکه دویست سال پیش، مدرسه ضرورت نبود و حتی با آن مخالفت می شد.

مدرسه و دانشگاه چرا و برای چه باید باشد؟ چه مناسبت و ملازمتی با جامعه دارد؟ هیچ کس به این فکر نمی نماید که باید به دانش آموزان چه آموخت. مگر ما خود را پیرو آن عظیمواری نمی دانیم که فرمود بچه های خودتان را برای آینده تربیت کنید؟ ما مدام در حلقومِ دانشجویان علم می ریزیم. باید قدری اجازه و اختیار بدهیم که خودشان هم تفنّنی بنمایند و فراغتی داشته باشند.

مالک شجاعی جشوقانی: آقای دکتر داوری! از آموزش عالی فلسفه جدید در ایران حدود صدسال می گذرد. در این دوره زمانی، بیشترْ اصحابِ علوم اجتماعی به مسئله علم، دانشگاه، علوم انسانی و نسبت آن با جامعه ایرانی پرداخته اند و فلاسفه ما یا ورود ننموده اند یا اگر اساتیدی چون شما ورود نموده اند، صدای شان در گروه های علوم اجتماعی و علوم سیاسی و تعلیم وتربیت شنیده شده است. گویی فلسفه دانشگاهی ورود به این موضوع را جزو اولویت های خود نمی داند. فکر می کنید علت نپرداختن به این موضوع چیست؟ آیا در پسِ این ماجرا تلقیِ خاصی از فلسفه هست؟ آیا مسائل سیاسی و فرهنگی و اجتماعی موجب این امر شده است یا غلبه پارادایمِ ترجمه در آموزش فلسفه غرب در ایران علت آن بوده است؟ البته، گویا فلسفه اسلامی هم وضع قابل دفاع تری ندارد.

دکتر داوری اردکانی: توجه کنید که هنوز هم نمی توانیم به فلسفه اروپایی توجه جدی کنیم، چراکه در سنّت خودمان فلسفه ای داریم که خودش را فلسفه می داند، اما فلسفه های دیگر را فلسفه نمی داند. ما قائل به فلسفه درست و فلسفه غلط هستیم و می گوییم اگر فلسفه می خواهید، بیایید سراغ ابن سینا و ملاصدرا، چون اینها تمامِ فلسفه است و فلسفه اروپایی ناظر به مسائل خودشان است و ما احتیاجی به آن نداریم. درست است که گوشِ همه نسل متجدد به این حرف توجه نداشت، اما آن هم زمانی بود که مهندسی و پزشکی اولویت داشت؛ بنابراین فلسفه و تاریخ و علوم اجتماعی نخواندند و آن را جدی نگرفتند. ما فلسفه اروپایی را تا دهه های اخیر نمی شناختیم و اگر گاهی روبرو می شدیم بیشتر با نیّت نقد و ردّ بوده است. ما به دنبال درست و غلطِ فلسفه کانت رفتیم و درک نکردیم که این آقای کانت، آموزگار و ره آموزِ تجدد و دنیای جدید است. اصلاً بحثِ این نیست که ملاصدرا درست تر است یا کانت؟ کانت درسی داده که جامعه اروپا و امریکا به آن گوش نموده و فی الجمله ـ اگر نه بالجمله ـ بدان عمل نموده است. نقدِ عقلِ نظریِ کانت در فیزیکِ جدید متحقق شده و نقدِ عقلِ عملیِ او در اخلاقِ سیاسی و در سیاست و سبکِ زندگیِ غربی اثر نموده است. نگاه ما به کانت این طور نبوده، بلکه به دنبال درست و غلطِ بحثِ او دربابِ احکام تألیفیِ ماتقدم بوده ایم و با کانت بحثِ معرفت شناسانه نموده ایم.

کتاب درباره علوم انسانی اثر جدید رضا داوری اردکانی به تازگی از سوی انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی منتشر شده است.

استدیو مرینا: استدیو مرینا، مجله خبری صنایع هنری، گردشگری، ورزشی و عملی

مجله فوتبال دوستان: مجله فوتبال دوستان، وبلاگ خبری و تفسیری فوتبالیستها

مجله آراد: مجله آراد | مجله تفریحی، سرگرمی و مسافرتی