کوسه گردی؛ نمایشی برای وداع با زمستان - مجله سرگرمی

خبرنگاران آنلاین: نمایش های محلی زیرمجموعه کوسه گردی بیشتر در نقاط مختلف شمال غربی کشور و زاگرس نشین اجرا می شد که همین کارناوال ها در چند دهه اخیر تقریبا منسوخ و فراموش شده اند.

دکتر علی بلوکباشی، پژوهشکر فرهنگ ایرانی در کتاب نوروز، جشن نوزایی آفرینش درباره کوسه گردی نوشته است: در قدیم، مردم برای نشان دادن مرگ تمثیلی زمستان و آمدن فصل گرما و نوزایی بهار، در نوروز نمایشی خاص در شهر راه می انداختند که به کوسه برنشین یا کوسه خرنشین معروف بود. در این نمایش مردی زشت رویِ و یک چشمِ کوسه ریش را بر روی خری می نشاندند و کلاغی سیاه به یک دستش و بادبزنی به دست دیگرش می دادند و او را در کوی و بازار می گرداندند. کوسه درحالی که پی درپی خود را باد می زد و شکلک درمی آورد، فریاد می کشید: گرم است، گرم است! مردم نیز گلوله های برف بر سر و کول او می پراکندند. بیرونی در التفهیم از این نمایش با عنوان بر نشستن کوسه چیست؟ صحبت می نماید و از رایج بودن آن در روزگار خود در شیراز خبر می دهد و در توضیح چگونگی آن در اول بهار می نویسد: مردم در کوچه و بازار به کوسه هدیه می دادند. کوسه آنچه از بامداد تا نیمروز گرد می آورد، به غلامان شاه می داد و آنچه از نیمروز تا نماز دیگر، یعنی غروب، به دست می آورد برای خود و همراهانش نگه می داشت. پس از نماز اگر در میان مردم ظاهر می شد از هر کسی سیلی می خورد.

کوسه گردی و نمایش های آیینی زیر مجموعه آن، بی شک باید رسمی کهن و برجامانده از میر نوروزی باشند.

میر نوروزی

میر نوروزی از مراسم وابستهٔ جشن نوروز بود که در ایران مقارن با بهار اجرا می شد. در ایران رسم بود در ایام عید نوروز محض تفریح عمومی و مضحکه فردی عامی و از میان مردم را به عنوان پادشاه یا امیر یا حاکمی موقتی به نام میر نوروزی انتخاب می کردند و فرمانروایان و حکام محلی، برای یک یا چند روز زمام امور شهری را به عهده اش می سپردند. در مدت امارت موقتی میر نوروزی ظاهراً عنان اختیار را به دست وی می سپردند و اوامر او را اطاعت می کردند. بزرگان شهر نیز امکانات گوناگون و شمشیر و خنجر و و انواع وسایل مورد احتیاج را در اختیار وی و یارانش می گذارده اند و مردم شهر هم دستورهای میر را که بسیاری از آن ها برای فراهم کردن شادی و نشاط و سرگرمی عموم و خنداندن طبقات مردم صادر می شده، به طیب خاطر اجرا می نموده اند. بی شک آیین میر نوروز دستمایه داستان سریال قدیمی تلویزویونی پرطرفدار سلطان و شبان بود که در اوایل دهه شصت از سوی صداوسیمای جمهوری اسلامی ساخته و پخش شده بود.

کوسه ناقالی در استان مرکزی

راه اندازی کارناوال شادی کوسه گردی یا کوسه ناقالی تا چند دهه پیش در استان مرکزی و بعضی شهرهای آن مانند خمین، اراک و شازند مرسوم بود، اما با تغییر شرایط زندگی روزمره برپایی این آیین منسوخ شد که اخیرا با کوشش فعالان فرهنگی شاهد احیای نمایش کوسه ناقلدی در این استان هستیم.

در گذشته های دور این نمایش بعد از سپری شدن چله بزرگ زمستان و در اوایل چله کوچک برگزار می شد. لازم به ذکر است به دلیل فرح بخش و شادبودن نمایش کوسه ناقالی، گردانندگان آن، این نمایش را تا قبل از حلول سال نو نیز در بعضی نقاط استان اجرا می کردند.

درباره تاریخ و علت برپایی کوسه ناقلدی پژوهش های فراوانی اجرا شده، با این وجوداما، منشاء اصلی آن هنوز پوشیده است و به همین دلیل نم توان درباره آن نظر نهایی داد.

کوسه ناقالی از گذشته های دور دراکثرروستاهای استان مرکزی برگزارمی شد و درآن روستاییان با اجرای نمایش ویژه رفتن زمستان و آمدن بهار را جشن می دریافتد.

تعداد اعضای گروه نمایشی کوسه ناقالی معمولاً بین 5 تا 10 نفر بود. کوسه، جُبه نمدی ای را وارونه می پوشید. همچنین زنگوله ای به دست می گرفت و تعدادی زنگلوله به لباس و دو زنگوله دیگر هم به زانوان خود می بست.

صورت کوسه را سفید می کردند و یک تکه پوست بزغاله هم برسرش می کشیدند که در آن سوراخ هایی برای دیدن و نفس کشیدن درنظر گرفته شده بود. کوسه همچنین کمربندی معمولا از جنس ریسمان، چرم پهن یا پارچه به صورت شال به کمر می بست و زنگوله ها را برآن می آویخت. پاپیچ مخصوص چوپانان هم از ملزمات پوشیدنی های کوسه بود و یک چوبدستی هم به دست می گرفت.

نقش همسر کوسه را که به آن عروس می گفتند پسر نوجوانی بازی می کرد. عروس هم پیراهن زنانه می پوشید و چادر برسر می کرد. عروس بعد از پوشیدن لباس مبدل هفت قلم آرایش می شد و با گروه نمایشی حرکت می کرد.

2 شخصیت دیگر نمایش که به آنها تگه می گویند نیز هر یک با گذاشتن 2 جارو روی سرهای خود به عنوان شاخ، گروه نمایشی را همراهی می کردند. آنها با بستن چند زنگوله به لباس های خود و در دست دریافت توبره یا سطل، وظیفه جمع آوری هدایا را نیز بر عهده داشتند. همچنین نوازندگان ساز و دهل گروه را همراهی می کردند. هرگاه گروه نمایشی در محله ها به راه می افتادند، تعدادی از کودگان پشت سر آنها می رفتند و اشعار ویژه نمایش را می خواندند.

دسته کوسه ناقالی در کوچه ها به گردش در می آمدند. کوسه پیشاپیش گروه حرکت می کرد و با تکان دادن خود زنگوله ها را به صدا درمی آورد. کوسه بر در هر خانه ای که می رسید وارد آنجا می شد و یک راست سراغ آغل گوسفندان می رفت و با چوبدستی ضربه ای به در آنجا می زد و سپس زنگوله های خود را به صدا درمی آورد و این شعر را می خواند:

ناقالی گنده گنده / چهل رفته پنجاه مانده

بزتان بره می زاد / میشتان بزغاله می زاد

گربه تان سگ توله می زاد / زنتان بچه می زاد

نافالی به این بزرگی / کالا پالا نداره

مشتی رفته براش بیاره / الله نگش بداره

ناقالی گُنده گُنده / چیزی باقی نمانده

بعد از آوازخوانی کوسه، تگه ها چوبدستی هایشان را به هم می کوبیدند و عروس و کوسه با هم می پایکوبییدند، گاهی هم کوسه با یکی از تگه ها کشتی می گرفت که نشانه رقابت بر سر عروس بود، در این کُشتی کوسه شکست می خورد و غش می کرد که برای اجرای دوباره نمایش مردم به او شیر و کره می خوراندند تا نمایش در خانه و محله ای دیگر ازسر گرفته گردد.

باید توجه داشت که آیین های مشابه کوسه ناقالی استان مرکزی در بعضی استان های شمال غرب ایران برگزار می گردد که به صورت مختصر معرفی می شوند.

کوسه وەوی در کردستان

کوسه وەوی در کردستان بعد از چله بزرگ زمستان برگزار می شد. هچنین گزارش هایی از برپایی آن در در نوروز و بعضی جشن های عروسی و بیشتر برای شاد کردن مجلس به اجرا درمی آمد.

مراسم کوسه وەوی این گونه اجرا می شد، مثلاً درروستایی یکی از چوپان ها اعلام می کرد که امروز عصر فلان چوپان برای اجرای کوسه وه وی می آید، اهالی هم اقلامی مانند بلغور، شلغم، ترخینه، قرمه، روغن و نفت را آماده می کردند تا به او بدهند.

نکته جالب در مراسم کوسه وەوی شیوه لباس پوشیدن کوسه است. باید هیات و شمایل کوسه ترسناک می بود. کوسه تا آنجا که می توانست لباس به تن می کرد تا گنده و نامتناسب گردد. شاخ بزی بر سر می گذاشت یا از جارو به عنوان شاخ استفاده می کرد. همچنین با پشم گوسفند و بز، ریش و سبیل درست می کرد. صورتش را با زغال و آرد سیاه و سفید می کرد و چند شلوار کردی می پوشید. کوسه ساق پیچی دور پایش می پیچید و گونی پاره یا جوراب پشمی روی کفش هایش می پوشید تا آنها را بزرگ تر و درازتر جلوه دهد. همچنین چماقی در دست می گرفت. نقش زن کوسه یا عروس را هم یکی از چوپانان با پوشیدن لباس زنانه بازی می کرد. زن کوسه یک سوزن در دست داشت که برای شوخی و خنده گاهی آن را در بدن مردم فرو می کرد.

کوسه و گروهش که بچه ها دنبالش راه می افتادند به در خانه ها می رفت. چون شمایل کوسه ترسناک بود و امکان داشت بچه های کوچک داخل خانه بترسند، قبل از ورود کوسه یکی از اعضای گروه جلوتر راه می افتاد می رفت و آمدن کوسه را اعلام می کرد.

کوسه وارد هر خانه ای می شد، اهالی خانه با او شوخی می کردند. لباسش را می کشیدند، سعی می کردند ریشش را بکشند و هلش بدهند. بعضی اوقات زن کوسه را می دزدیدند و پنهان می کردند. بعد به شوخی به کوسه می گفتند باید پول بدهی تا زنت را آزاد کنیم. کوسه هم لوده بازی درمی آورد. همچنین دربعضی ازروستاها کوسه خود را به مردن می زد و تا چیزی نمی گرفت زنده نمی شد.

معمولاً اجرای مراسم کوسه وه وی در بعضی از روستاها تا 10 روز طول می کشید.

کوسه گلین درهمدان و قزوین

کوسه گلین نام دیگرنمایش آیینی کوسه ناقالی است که در استان های همدان و قزوین و بعد ازچله بزرگ برگزار می شد که عناصر نمایشی آن نیز شبیه کوسه ناقالی دراستان مرکزی بود. هدف برپایی این نمایش هم خبر خاتمه زمستان و مژده از راه رسیدن بهاراست.

بر اساس یک سنت قدیمی، کوسه گلین ها با لباسی سرخ، کلاه بوقی، چهره سیاه نموده و زنگوله های آویخته بر پاها و دست ها در حالی که پایکوبی می کردند و ترانه می خواندند به در خانه ها می رفتند. این نمایش ازآیین های قدیم مردم قزوین و همدان در آستانه سال نو بود. مردم این مناطق هم با دادن پول و شیرینی ازآنها پذیرایی می کردند.

کوسه و زنش با ساز و دهل وارد شهر می شدند و تعدادی بچه ها به دنبال آنها راه می افتادند، آنها به هرخانه ای که درش باز بود وارد می شدند و در حیاط آغاز به کارهای خنده دار و پایکوبی و پایکوبی می کردند. درچندسال گذشته این نمایش پس از سال ها فراموشی دوباره در آستانه نوروز در این استان ها به اجرا درآمده است. این نمایش درآذربایجان شرقی و غربی هم به اجرا درمی آمد.

کوسه سوار در لرستان

کوسه سوار، آیینی بودکه درگذشته و پیش از سال نو در لرستان به اجرا در می آمد. در این نمایش مردی بدون ریش که مردم او را ننه پیره می نامیدند. هنگام اجرای نمایش مردم در خرمن گاه ها از او سواری می دریافتد.

کوسه سوار نمایشی آیینی برای خداحافظی با زمستان بود که در چهارمحال و بختیاری، منطقه سیلاخور و درحاشیه های خرم آباد به اجرا درمی آمد و نمایش گردانان در طول نمایش جنگ زمستان و بهار را به نمایش می گذاشتند.

• مجله گردشگری چهارگوشه ایران

tafreh.ir: طفره | نگاه نقادانه به اخبار و رویدادهای روزانه

manotosport.ir: ورزش من و تو | مجله خبری و ورزشی، اخبار ورزشی

spaceweb.ir: مجله فضای وب | مجله فناوری های کابردی در گردشگری و مسافرتی