آیین های سنتی شب یلدا در استان های مختلف ایران - مجله سرگرمی

اما گذشت زمان باعث شده است تا این آیین باستانی دچار تغییراتی شود که این تغییرات بسته به مناطق مختلف، به صورت های مختلفی اتفاق افتاده است. به عبارت بهتر امروزه آیین های مربوط به شب یلدا در نقاط مختلف ایران، دارای تفاوت هایی است که در این نوشته قصد داریم به آن ها بپردازیم.

شب یلدا یا شب چله، چه شبی است؟

شب یلدا یا شب چله، در واقع به یکی از کهن ترین جشن های ایرانی اطلاق می شود که در آن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می شود. به عبارت دیگر شب چله اگرچه به معنای طولانی ترین شب سال است، اما معنا و مفهوم آن در میان ایرانیان با جشن و سرور برای طولانی تر شدن دوباره روزها، مربوط است. نام یلدا برگرفته از واژه ای سریانی به معنای زایش و یا تولد است که در قرن 3 میلادی، میترا پرستان این اصطلاح را به ویژه در اشاره به شبی که الهه میترا در آن متولد شده بود، به کار گرفته و از آن استفاده می کردند. اصطلاح اصلی اوستایی (دوره زرتشت) و پارسی باستان (دوره هخامنشیان) برای این جشن ناشناخته است، اما اعتقاد بر این است که در زبان فارسی میانه (دوره اشکانی و ساسانی)، این شب به زایش مهر موسوم بوده است. از سوی دیگر اصطلاح فارسی شب چله، به نظر می رشد اصطلاحی نسبتاً جدید باشد. معین نیست که کلمه سریانی یلدا از چه زمانی به زبان فارسی وارد شده است، اما این موضوع به اعتقاد برخی کارشناسان به اولین جوامع مسیحی بازمی شود که به علت تعقیب در امپراتوری روم در قرون اول میلادی به قلمرو ایران پناه آورده بودند.

تاریخچه شب یلدا

چله و جشن هایی که در این شب برگزار می شود، یک سنت کهن و باستانی ایرانی است. مردم روزگاران دور که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می داد و در طول سال با سپری شدن فصل ها و تضاد های طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کار ها و فعالیت های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب، تنظیم کنند. به مرور این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکشند. تاریکی که نماد اهریمن تلقی می شد، در طولانی ترین شب سال به اوج قدرت خود می رسید و به همین دلیل مردم برای مبارزه با این نیرو های اهریمنی، در این شب به برگزاری آیین هایی پرداختند که با گذشت زمان جنبه جشن به خود گرفت چرا که نوید پیروزی بر تاریکی پس از طولانی ترین شب سال حتمی بود. این جشن احتمالاً توسط مهاجران هندوایرانی در اواسط هزاره دوم قبل از میلاد به فلات ایران آورده شد، اما قدمت آن را شاید بتوان به قبل از زمان زرتشت، یعنی حدود هزاره 3 تا 4 قبل از میلاد نیز عقب برد. گویا بعد ها شب یلدا و آیین ها مربوط به آن به کیش هایی مرتبط شد که بر این باور بود که پیامبری در این شب زاده می شود و احتمالاً داستان های زایش خدای مهر در آیین میترائیسم و حتی تولد حضرت مسیح (ع) در شب یلدا، متأثر از آن است. با مسلمان شدن ایرانیان، آیین های شب چله کماکان در میان ایرانیان باقی ماند و تا به امروز نیز ادامه دارد. امروزه علاوه بر ایران، آیین های شب چله در مناطق مختلفی همچون افغانستان، بخش هایی از پاکستان، شمال هند، کشمیر و تاجیکستان، برگزار می شود.

آیین های سنتی شب یلدا

شب یلدا یا همان شب چله یکی از جشن های باستانی ایرانیان است که با قدمتی هزاران ساله، تا به امروز درحال برگزاری است. تداوم این جشن تا به امروز در مقایسه با برخی جشن ها و اعیاد عظیم باستانی دیگر همچون جشن سده و جشن مهرگان نشان می دهد که شب چله و جشنی همچون نوروز، احتمالاً مردمی تر از دیگر جشن های باستانی برگزار می شده و مردم عادی به سادگی قادر به برگزاری آن بوده اند. به عبارت دیگر باقی ماندن جشن های باستانی همچون شب یلدا در میان مردم عامه تا به امروز حکایت از این دارد که احتمالاً چنین آیین هایی خاستگاه مردمی داشته اند. به هر حال در این شب، مردم آیین هایی را به اجرا در می آوردند که به نظر می رسد می توان از آن ها به عنوان آیین های اصلی این جشن نام برد. این آیین ها عبارتند از؛

1. دور هم نشینی: آنچه که در میان همه ایرانیان یکسان است، گردآمدن اعضای خانواده و دوستان و آشنایان در شب یلدا در خانه های یکدیگر و گذراندن آخرین و طولانی ترین شب پاییز با همدیگر است.

2. خوراکی های شب یلدا: مردم به سنت کهن نیاکان خود در این شب، سفره ای می گسترند و در کنار آن می نشینند و گذشتن از زمان کهنه به زمان نو را جشن می گیرند. در برخی مناطق به این سفره خوان شب چره می گویند که در هر منطقه ایران بنا برمقتضیات اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی بوم- زیستگاه ها و سنت های فرهنگی متفاوت است. با این حال معمول ترین خوارکی این شب عبارتنداز؛ هندوانه، انار، کدو حلوایی، چغندر، تخمه آفتابگردان، به همراه غذا هایی مانند سبزی پلو با ماهی، انار پلو، زرشک پلو و کلم پلو.

3. شعرخوانی و داستان خوانی: یکی از جذاب ترین آیین های شب یلدا که امروزه رو به فراموش شدن می رود مَتل گویی است که به نوعی شعرخوانی و داستان خوانی اتلاق می شود.

4. تفأل زدن و آینده گوی: رسم تفأل زدن و پیش بینی آینده نیز در هر نو شدن فصل و سال، از رسم های کهن مردم ایران بوده است.. کمک طلبیدن از لسان الغیب حافظ و تفأل به اشعار او در شب یلدا، یکی از انواع تفأل های رایج میان ایرانیان بوده و هست.

5. آوازخوانی، پایکوبی و بازی: خواندن سرود ها و آواز های محلی متناسب با شب یلدا و زمستان با گویش و لهجه محلی هر استان بخش دیگری از آداب کهن این شب است.

6. روشن کردن آتش: آتش همیشه در نزد ایرانیان یکی از مظاهر عظیم پاکی و ایزدی به شمار می رفت که در مبارزه با نیرو های اهریمنی همچون تاریکی، یک سلاح بسیار قدرتمند به شمار می رفت. به همین دلیل ایرانیان در گذشته در طولانی ترین شب سال، عظیمترین آتش ها را برپا می کردند.

آیین های شب یلدا در استان های مختلف ایران

اگر حرف زدن در فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی، ممکن است در نگاه اول اشاره به یک مفهوم واحد را نشان دهد، اما باید توجه داشت که خود فرهنگ عظیم ایرانی، از خرده فرهنگ های کوچکتری تشکیل شده است که هریک دارای ویژگی های منحصر به فردی است. به عبارت دیگر در پهنه وسیع ایران، ما نه تنها شاهد تفاوت های جغرافیایی هستیم، بلکه با تفاوت های فرهنگی نیز روبرو هستیم که خود تا حدودی تابعی از همین تفاوت های جغرافیایی و اقلیمی است. این تفاوت ها خود یکی از مظاهر زیبای فرهنگ ایرانی است، چرا که می توان برای یک سنت واحد، آیین های متفاوتی را در مناطق مختلف دید. یکی از این سنت ها، جشن شب یلداست که با وجود برگزاری آن به شیوه هایی یکسان در اغلب نقاط کشور، می توان آیین های متفاوتی را در برخی از نقاط مشاهده کرد که در برخی موارد منحصر بفرد تلقی می شود. در ادامه قصد داریم تا برخی از آیین های خاص شب یلدا در استان های مختلف کشور را معرفی کنیم؛

1. استان های شمال غربی ایران: استان های شمال غربی ایران که شامل استان های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل هستند، با فرهنگ غنی و کهن خود، دارای سنت ها و آیین های محلی خاص خود برای شب یلدا هستند. یکی از آیین های خاص مردم این خطه در شب یلدا مربوط به خوردن هندوانه است که آن را چیلله قارپیزی یا هندوانه چله می نامند. در این آیین اولین ضربه به هندوانه را معمولاً ریش سفید مجلس می زند و در هنگام این کار جمله قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ یا بلایای خودمان را امروز بریدیم، را بر زبان جاری می نماید. در این آیین، باور بر این است که خوردن هندوانه سبب می شود که بدن در برابر سوز سرما مقاوم شده و آن را احساس نمی نماید. یکی دیگر از آیین های مردم شمال غرب کشور در شب یلدا این است که در این شب خوانچه ای تزیین شده را به عنوان هدیه به خانه تازه عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه ها را تزئین می کنند و شال های قرمزی را اطرافش می گذارند. همچنین در شهر خوی هدیه دادن شیرینی پشمک رواج دارد و این کار گویا به مناسبت شباهت پشمک با برف است.

2. خراسان: استان خراسان که در سال های اخیر به سه استان خراسان شمالی، رضوی و جنوبی تقسیم شده است، یکی از مراکز عظیم و مهم فرهنگی ایران به شمار می رود. این خطه از گذشته های دور یکی از پاسداران عظیم فرهنگ ایرانی به شمار می رود که تا به امروز نیز ادامه دارد. بی شک آیین های مربوط به شب یلدا در این خطه پهناور نیز می تواند با ویژگی های خاصی همراه است. یکی از آیین های ویژه شب یلدا مراسم کف زدن است که به ویژه در استان خراسان جنوبی بسیار مرسوم است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به بیخ مشهور است، در آب خیس کرده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف عظیم سفالی به نام تغار می ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به نام دسته گز مایع مزبور را آنقدر هم می زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می شود. یکی دیگر از سنت های کهن شب یلدا در خراسان، چله بردن برای خانواده عروس است. با فرا رسیدن شب چله مرد های جوان طبق های آراسته میوه، شیرینی و کله قند تزیین شده را به رسم هدیه به خانه عروس جوان می برند. اگر قبل از شب چله برف باریده باشد برخی از مردم شهر و روستا در این شب با خوردن برف شیره، با شیرین کردن کام با معجونی از بارش زمستانی، با سردی زمستان آشتی می کنند.

3. استان های شمال ایران: استان های شمالی ایران نیز به علت شرایط طبیعی خود، خافظ بسکمک از سنت های کهن ایرانی است. مردم مازندران معتقدند که اگر در شب چله ننه سرما گریه کند، هوا بارانی و اگر پنبه های توی لحاف را بریزد بیرون برف و اگر گردنبند خود را پاره کند تگرگ می بارد. یکی از آیین های مردم مازندران در این شب، طالع بینی با گردو است به این صورت که در خاتمه جشن، هر نفر با چشم های بسته تعدادی گردو برداشته و هنگام خواب زیر تشک خود گذاشته و صبح گردو ها را می شکند اگر مغز آن سفید و خوب بود، نیت اش برآورده می شود. همچنین در این شب برای دخترانی که نامزد دارند، از طرف داماد خرجی می فرستند. داماد در این خوانچه، تمام چیز هایی که برای شب چله ضروری است به اضافه ماهی و مرغ قرار می دهد و بعد از غروب آفتاب به خانه همسر آینده خود می فرستد.

مراسمی مشابه خرجی نیز در استان گیلان به نام شب چله گر وجود دارد. گیلانی ها نیز در شب چله، توجه ویژه ای به خوردن هندوانه دارند. آن ها هندوانه هایی که محصول بوستان خودشان بوده را برای شب چله در ساقه های برنج بافته شده نگه می دارند. مردم شهر ها و روستا های شرق گیلان در شب یلدا هنگام بریدن هندوانه شعری را با مضمون امشب شب چله / خانم جیر (زیر) پله / چاقو بزنیم / هندانه کله (سر) می خوانند. طالع بینی در استان گیلان اغلب با پوست هندوانه انجام می شود که به فال هندانه پوس (پوست هندوانه) مشهور است. برای دریافت این فال، هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم می کنند و هر چهار پوست را به پشت سر خود می اندازند. در این میان، چهار حالت پیش می آید، اگر دو قاچ هندوانه، سفید و دو قاچ، سبز باشد، به معنای حد وسط بودن برای نیت شخص است. اگر سه قاچ سبز و یک قاچ سفید بیفتد، نیت آن خوب است، اگر سه قاچ سفید و یک قاچ سبز باشد، نیت بد است. اگر هر چهار قاچ سبز باشد، به معنای خیلی خوب و اگر هر چهار قاچ سفید باشد، به معنای خیلی بد است. آوکونوس (آو= آب و کونوس = ازگیل) یکی دیگر از خوردنی هایی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می شود. در فصل پاییز، ازگیل خام را در خمره می ریزند، خمره را پر از آب می کنند و کمی نمک هم به آن می افزایند و در خم را می بندند و در گوشه ای خارج از هوای گرم اتاق می گذارند. در استان گرگان نیز علاوه بر آیین هایی مشابه، خوردن شیرینی های محلی مانند مَت و کَسمَک نیز مرسوم است.

4. استان های غربی ایران: شب چله در میان مردم مناطق لرنشین دارای آداب و رسوم خاصی است و به آن شو اول قاره می گویند. در لرستان و لکستان، شب چله، نوجوانان و جوانان با رفتن به پشت بام همسایه خود و دراز کردن شالی، اشعار را بلند بلند به زبان محلی می خوانند و همسایه نیز در شال آن ها آجیل، شیرینی و میوه و گندم شاهدانه می گذارد. در کرمانشاه نیز داستان گویی و شعر خوانی صندلی ویژه ای در آیین های شب یلدا دارد به نحوی که بیشتر وقت خود را در این شب به داستان خوانی و شعر خوانی و خوردن شیرنی های محلی همچون نان برنجی و برساق سپری می کنند. در شهر سنندج مرکز استان کردستان نیز از قدیم بیشتر خانه ها غذای دلمه و نان سنگک برای پذیرایی از مهمان ها آماده می کنند و این به صورت سنتی در این شهر تبدیل شده است.

5. استان همدان: یکی از آیین های شب یلدا در استان همدان، فال سوزن است که البته در برخی از جا های دیگر ایران نیز مرسوم است. همه دور تا دور اتاق می نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می خواند. دختر بچه ای پس از اتمام هر شعر بر یکپارچه نبریده و آب ندیده سوزن می زند و مهمان ها بنا به ترتیبی که نشسته اند شعر های پیرزن را فال خود می دانند. همچنین در مناطق دیگر همدان تنقلاتی که مناسب با آب وهوای آن منطقه است در این شب خورده می شود. در تویسرکان و ملایر، گردو و کشمش و مویز نیز خورده می شود که از معمول ترین خوراکی های موجود در این شهرستان هاست. همچنین در آجین میوه و تنقلات برای دختری که نامزد شده از طرف خانواده داماد برده می شود و این از رسوم قدیم باقیمانده است.

6. استان قزوین: از جمله آیین های مرسوم شب چله در همدان موسوم به شب چره است که عبارت است از میوه های مختلف خشک و تازه که به طور معمول در این شب خورده می شوند. مردم قزوین معمولا شب چله را در خانه عظیمتر های خانواده سپری می کنند و به همین دلیل است که اغلب مرسوم است که مادر عظیم ها شب چره را آماده و بر سر سفره بیاورند. در برخی مواقع که مادر عظیم ها در آوردن تنقلات تاخیر می کنند کوچکتر ها شعر هر که نیارد شب چره - انبارش موش بچره سر می دهند و مادرعظیم در آوردن شب چره تعجیل می نماید. رسم فرستادن هدیه به خانه عروس در قزوین نیز در این شب مرسوم است که به خونچه چله معروف است.

7. استان اصفهان: در استان اصفهان نیز از قدیم الایام آیین های ویژه ای وجود داشته که کم و بیش هنوزهم ادامه دارد. اصفهانی ها دوشب را به عنوان شب چله برپا می کردند و آیین های مخصوص به این شب را به جا می آوردند. آیین شب چله در شهر اصفهان خانوادگی برگزار می شده است و خانواده های اصفهانی با پهن کردن سفره یی با عنوان سفره شب چله، این شب را گرامی می داشتند. ز دیگر بخش های این آیین در اصفهان قدیم پهن کردن تمام البسه و رخت خواب ها در هوای آزاد بویژه در مقابل خورشید با هدف خوش آمدگویی به عمو چله و چله زری بوده است.

8. استان فارس: استان فارس و شهر شیراز از جمله شهر های ایران است که آداب خاص و جالبی برای شب یلدا دارند. یکی از مراسم هایی که در شب یلدا و در میان خانم ها انجام می شود فال کلوک است. کلوک یک کوزه عظیم با دهانه گشاد است که در این شب خانم های نشانه خاصی را در کوزه می اندازند و سپس یک دختر چه می آید و نشانه ای را از داخل کوزه خارج می کنند و سپس فردی به صورت فال شعری از حافظ می خواند. هر کس از شعری که برایش خوانده شده متوجه فالش می شود. حافظ خوانی نیز جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی هاست.

9. استان یزد: مراسم یلدا در یزد تلفیقی از سنت های ایران باستان و اسلامی است. در برخی محله های یزد در شب یلدا مانند چهارشنبه سوری آتش می افروزند. آن ها آتش را نمادی برای امید به طلوع خورشید و فراموش نکردن روشنایی می دانند. در برخی جا ها در کنار سفره های یلدایی، سفره های دیگری نیز پهن می کنند تا برای اهالی خانه و محله طلب دعای خیر کنند. سفره های یلدایی در یزد در عظیم ترین اتاق خانه ها، روی کرسی انداخته می شود. در این شب اقوام در کنار هم غذا های سنتی یزدی مانند آش شولی یزدی صرف می کنند.

10. استان کرمان: در کرمان، در شب یلدا گاهی مردم تا صبح بیدار می مانند و می پندارند که در این شب قارون به شکل هیزم شکنی که پشته ای هیزم بر پشت دارد به خانه نیکوکاران مستمند می رود و به آن ها هیزم می دهد و این هیزم ها تبدیل به شمش های طلا می شوند. در ایام قدیم برخی از مردم به چله می نشستند و چهل روز مراسم چله نشینی انجام می دادند به امید این که قارون به خانه آن ها وارد شود و به آن ها شمش زر بدهد.

11. استان های جنوبی ایران: در استان های جنوبی همچون بندر عباس و بوشهر، موسیقی محلی، همیشه به عنوان بخشی جدایی ناپذیر در مراسم ها به شمار می رود. در شب یلدا نیز در اغلب این مناطق به ویژه در مناطق ساحلی، مردمان با ساز های بادی به جشن و سرور می پردازند. غذا های محلی نیز یکی از بخش های مهم سفره شب یلدا در مناطق جنوبی است. نان رگاگ و درست کردن غذایی به نام سوراغ و مهیاوه که بعد از تهیه به همراه نان میل می شود، بخشی از سنت غذایی مردم جنوب در این شب است هرجند که نباید غذا های مشهوری همچون قلیه ماهی را از یاد برد.

12. استان قم: مردم قم به رسم گذشته برای شب یلدا آجیلی از گندم برشته و سوهان و و کشمش، کنجد، شاهدانه، گردو و فندق تهیه کرده و در کنار سایر تنقلات مصرف می کنند. آجیل، گندم برشته، میوه های فصلی، انواع تخمه و بادام زمینی، شیرینی، انار، سوهان و پشمک از جمله تنقلات قمی ها در شب یلدا می باشد. در این شب اگر دختری تازه عروس باشد خانواده او هدیه ای با مقداری آجیل و میوه و شیرینی به منزل داماد می آورند و اگر پسر و دختری با هم نامزد باشند، خانواده پسر در شب یلدا هدیه ای برای این دختر به منزل پدرش می برند.

13. استان سمنان: مردم استان سمنان، شب یلدا را در گوشه گوشه استان با آداب و آیین خاصی برگزار می کنند، از آداب و رسوم کویرنشینان استان سمنان در شب چله به عنوان یلدان یلدان نام برده می شود. دیگری خواندن شاهنامه و تفأل به حافظ در جمع خانواده است. نواختن نی همراه با زمزمه ترانه ها و ادبیات محلی و نیز انجام بازی های محلی در بسکمک نقاط از جمله سرگرمی های مردم در بلندترین شب سال بشمار می رود. در بسکمک از روستا های استان سمنان مرسوم است که دامداران در شب چله گوسفند پرواری را تحت عنوان چله کُشی قربانی کرده و گوشت آن را قرمه می کنند، از این گوشت که در شکمبه حیوان ذخیره می شود، برای تهیه غذا در فصل سرد سال بهره می برند.

14. دیگر استان های ایران: در دیگر استان ها و مناطق مختلف کشور، تقریباً آداب و رسومی مشابه آنچه پیش از این گفته شد را برگزار می کنند، هر چند که ممکن است تفاوت های در جزئیات وجود داشته باشد که اغلب به علت تفاوت های موجود در فرهنگ های محلی است.

safariro.ir: سافاری رو: مجله گردشگری و مسافرتی به همه جای دنیا

mosaferatro.ir: مسافرت رو: مجله گردشگری و مسافرتی