محمدحسن خان اعتمادالسلطنه؛ همدم و همنشین ناصرالدین شاه قاجار - مجله سرگرمی

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگارانـ بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و عظیمان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

محمدحسن خان (1259-1313ق)، ملقب به اعتمادالسلطنه، صنیع الدوله و مؤتمن السلطنه، نویسنده و سیاست مدار عهد ناصری است.

در تهران، در 21 شعبان 1259 متولد شد. از خاندان مراغه ای بود. پدرش، حاج علی خان مقدم مراغه ای، ملقب به ضیاءالملک و اعتمادالسلطنه، حاجب الدوله و خوان سالار دربار محمدشاه و ناصرالدین شاه، والی خوزستان، لرستان، وزیر عدلیه و اوقاف ایران و مأمور قتل میرزا تقی خان امیرکبیر بود.

خاندانش از همان ابتدای روی کار آمدن سلسله قاجاریه، در دربار، صاحب عناوین و مشاغلی بودند و جدش، حسین خان مقدم مراغه ای، مدتی پیشخدمت عباس میرزای نایب السلطنه بود و چون به تهران آمد، کارهای حکومتی را عهده دار شد.

محمدحسن خان از شاگردان دوره اول مدرسه دارالفنون بود؛ به این معنی که پس از افتتاح دارالفنون در سال 1268ق، در 9 سالگی وارد این مدرسه شد و به فراگیری آموزش های نظامی پرداخت و در همین سال به موجب حکم عزیزخان مکری، سردار کل (وزیر جنگ و سپهسالار)، به سِمت وکیلی (گروهبانی) در رشته پیاده نظام ارتقا یافت و در دوازده سالگی از نوکران قاسم خان، ولیعهد ناصرالدین شاه شد؛ اما محمد قاسم میرزا در همان اوان کودکی درگذشت.

محمد حسن خان در شانزده سالگی به مقام سرهنگی ارتقا یافت و با کسب مدال طلا، از دارالفنون فارغ التحصیل شد. وی در سال 1276ق، به حکومت شوشتر رسید و دو سال بعد به تهران بازگشت و آجودان ناصرالدین شاه شد. در سال 1288ق به سمت ریاست کل دارالطباعه و دارالترجمه ممالک محروسه ایران تعیین و ملقب به صنیع الدوله شد.

در 1290ق معاون وزیر عدلیه و مقدم السفرا شد و پس از آن نیز به مقاماتی دیگر دست یافت؛ از جمله در 1298ق، پس از مرگ اعتضادالسلطنه، وزیر علوم، مسئول اداره نامه دانشوران شد؛ در 1299ق به عضویت مجلس شورای دولتی درآمد؛ در 1300ق به وزارت انطباعات منصوب شد و در سال های 1303 تا 1306ق به عضویت انجمن آسیایی پاریس و لندن درآمد

محمدحسن خان در سال 1304ق بر اثر پافشاری همسرش اشرف السلطنه و همچنین همسر شاه امینه اقدس، پیروز شد لقب اعتمادالسلطنه، لقب سابق پدرش را به دست آورد. او در هر سه سفر ناصرالدین شاه به اروپا، در سال های 1290ق، 1297ق و 1306ق/1889 جزء همراهان شاه بود و در سفر سوم، مقام ایشیک آقاسی باشی گری (ریاست تشریفات) را برعهده داشت. او بیش از 25 سال مداوم همنشین ناصرالدین شاه بود و ه رروز ساعت ها با او گفت وگو می کرد و روزنامه های فرانسوی ورا برایش می خواند و او را از اخبار و اوضاع دنیا آگاه می کرد.

محمدحسن خان، در اواخر عمر، به فکر نوشتن وقایع و حوادث روزانه زندگی خود و در دربار قاجار افتاد، اما چون از ثبت علنی پاره ای از اخبار محرمانه بیم داشت، پنهانی به این کار مبادرت ورزید. به این ترتیب، کتاب روزنامه خاطرات را تألیف کرد که از مهم ترین منابع تاریخ ایران درباره اواسط دوره قاجاریه است. در این اثر همسرش اشرف السلطنه نیز او را کمک می کرد و گفته های شوهرش را می نوشت

محمدحسن خان انتها در 53 سالگی، در نوزدهم شوال 1313 مقارن با سیزدهم فروردین 1275 ش (در حدود یک ماه پیش از کشته شدن ناصرالدین شاه به دست میرزا رضای کرمانی)، پس از بازگشت از سیاحت و زیارت حضرت عبدالعظیم، به علت سکته قلبی درگذشت و در وادی السلام نجف به خاک سپرده شد. گروهی مرگ او را مشکوک دانسته و گفته اند که امین السلطان وی را مسموم نموده است .

طبق وصیت نامه محمدحسن خان، همه دارایی و کتابخانه اش را ناصرالدین شاه متصرف شد؛ البته شاه مقداری مسکوک طلا را ضبط کرد و بقیه را به وارثانش بازگرداند. اشرف السلطنه نیز بعضی از کتاب های وی، چون نسخه خطی روزنامه خاطرات را به کتابخانه آستان قدس رضوی تقدیم کرد.

پس از درگذشت محمدحسن خان، تصدی وزارت انطباعات و مسئولیت دارالترجمه دولتی را به برادرزاده اش، محمد باقرخان ادیب الملک واگذار کردند و لقب اعتمادالسلطنه نیز به او اعطا شد. از آن پس، روزنامه های دولتی نیز با مدیریت محمد باقرخان منتشر شدند.

محمدحسن خان دو همسر داشت؛ از همسر اولش دختری به نام عذرا داشت که زن میرزا حسین خان نوایی شد و در جوانی درگذشت و همسر دوم او، اشرف السلطنه، دختر عمادالدوله دولتشاهی، نوه فتحعلی شاه بود که از او فرزندی نیاورد.

احمد کسروی، محمد قزوینی و ادوارد براون در مقام علمی و فرهنگی او تردید نموده اند و محیط طباطبایی او را از علما و فضلای عصر ناصری دانسته است.

مشهورترین آثار او بدین توضیح اند:

1. روزنامه خاطرات، این کتاب مفصل، توضیح وقایع روزانه پانزده سال آخر زندگی محمدحسن خان و اوضاع دربار ناصری از 1298 تا 1313ق با دیدی انتقادی است. این اثر از منابع مهم تاریخ دوران ناصری به شمار می رود و در آن نکته های خواندنی درباره رجال، وضع اجتماعی و زدوبندهای سیاسی آن روزگار آمده است. متن کام لاین کتاب نخستین بار در 1345ش به تلاش ایرج افشار، بر اساس نسخه آستان قدس رضوی، منتشر شد.

2. خواب نامه یا خلسه، در انتساب این کتاب به محمدحسن خان هیچ شکی نیست. وی این کتار را در 1309ق نوشته است. او چون نمی توانست اندیشه های خود را درباره سیاست مداران وقت مستقیم و آشکارا بیان کند، این کتاب را نوشت. در این داستان خیالی، محمدحسن خان در التزام رکاب ناصرالدین شاه در سفر عراق عجم، در ویرانه های مسجدی به خواب می رود و در خواب می بیند که هشت تن از پادشاهان عظیم ایران، از کیخسرو کیانی تا آقامحمد خان قاجار، به محاکمه یازده تن از وزرای عصر قاجار، از میرزا ابراهیم خان اعتمادالدوله تا اتابک امین السلطان، می پردازند تا دریابند که خرابی ایران نتیجه خیانت کدام یک از خبرنگارانن است. بخشی مهم از این کتاب به محاکمه امین السلطان اختصاص دارد. محمدحسن خان این کتاب را از بیم امین السلطان تا انتها عمر پنهان داشت؛ ولی پس از مرگ او، همسرش نسخه ناتمام این اثر را در اختیار کتابخانه آستان قدس قرار داد. این کتاب نخستین بار در 1324ش، به تلاش محمد شهید نورایی، در مشهد چاپ شد و سپس محمود کتیرایی آن را تصحیح کرد و در 1348ش به چاپ رساند.

3. تاریخ منتظم ناصری، این کتاب تاریخ عمومی ایران و دنیا از سال اول هجرت تا 1300ق است که شامل سه جلد به این توضیح است: جلد اول، حاوی وقایع سال های اول تا 656ق، به انضمام تقویم سال خورشیدی و نیز راهنمای دربار سلطنتی قاجار است. این مجلد در 1298ق به چاپ رسید؛ جلد دوم، شامل حوادث سال های 657 تا 1194ق است که در 1299ق چاپ شد؛ جلد سوم نیز دربردارنده رویدادهای عصر قاجار، از 1194 تا 1300ق، به ضمیمه تقویم 1300ق است که در همان سال نیز به چاپ رسید. محمدحسن خان در تنظیم این اثر از شیوه یاقوت حموی در تنظیم معجم البلدان پیروی نموده است.

4. مرآت البلدان، کتابی است در جغرافیا و تاریخ شهرها و شهرستان های ایران به ترتیب الفبایی، در چهار جلد. این اثر میان سال های 1294 تا 1297ق، در تهرانف با قطع رحلی چاپ سنگی شد.

5. صدرالتواریخ، این کتاب سرگذشت یازده تن از صدراعظم های دوره قاجار، از میرزا ابراهیم کلانتر تا امین السلطان، است. محمدحسن خان این کتاب را به درخواست امین السلطان فراهم آورد. محمد علی فروغی در یادداشتی این اثر را از پدر خود دانسته است، اما مشیری با استناد به یادداشت محمدحسن خان، در یکی از نسخه های این اثر، فقط دیباچه و انتها صدرالتواریخ را از محمد حسین فروغی دانسته است. این کتاب به تصحیح محمد مشیری در 1349ش چاپ شد.

6. المآثر و الآثار، کتابی است شامل توضیح وقایع سلطنت ناصرالدین شاه و احوال رجال و دانشمندان دوره سلطنت او در شانزده باب. این اثر نخستین بار در 1307ق به چاپ رسید.

7. آگاه الشمس، کتابی است در سه جلد که شامل تاریخ شهر مشهد، مناطق مسکونی، احوال رجال آن شهر و سروده های شاعران خراسان است. گویا بخش اعظم این کتاب به قلم شمس العلما عبدالرّب آبادی است و بخش توضیح احوال شاعران آن سرزمین به قلم میرزا حسین فروغی و دیگران است. این کتاب در 1300 تا 1302ق، در تهران چاپ سنگی شد.

8. التدوین فی جبال شروین، کتابی است در تاریخ و جغرافیای طبرستان قدیم که مشتمل بر دیباچه و یک مقدمه علمی است. در این مقدمه درباره اصل و نژاد سکنه قدیم طبرستان و زبان آنها و جغرافیای کنونی سوادکوه و علما و رجال آن نواحی سخن رفته است. این اثر در 1311ق به چاپ رسید.

9. خیرات حسان، شامل توضیح حال زنان معروف اسلام و چند نمونه از اشعار زنان شاعر دنیا اسلام، در سه جلد است. بخشی از این اثر ترجمه کتاب مشاهیر النسوان از محمد ذهنی، نویسنده ترک سده هشتم هجری است که سایر مطالب را محمدحسن خان به آن افزوده است. این اثر بین سال های 1304 تا 1307ق به چاپ رسید.

10. دُرر التیجان فی تاریخ بنی اشکان، کتابی است در تاریخ سلسله اشکانیان. اثن اثر در سال های 1308 تا 1311ق در سه جلد، در تهران، چاپ سنگی شد.

11. حجة السعاده فی حجة الشهادة، درباره وقایع مهم سال 61ق و توضیح شهادت امام حسین(ع) و یاران اوست. این کتاب، در 1310ق در تبریز چاپ شد.

12. اوزان و مقادیر، رساله ای است در سه فصل، در باب مقیاس اوزان و مقادیر در حجم و کیل و سطح. فصل اول، شامل تاریخ قدیمه و جدیده است. فصل دوم، به اصول قوانین اوزان و مقادیر پرداخته است و فصل سوم نیز درباره قانون نگارنده برای اوزان و مقادیر است. نسخه ای خطی از این کتاب در کتابخانه ملی ملک محفوظ است.

13. سفرنامه ناصرالدین شاه به مازندران، که در 1314ق، در تهران چاپ سنگی شد.

14. سفرنامه ناصرالدین شاه به خراسان، یادداشت های مربوط به دومین سفر شاه به مشهد است که در 1300ق به چاپ رسید.

15. رساله در شجره اتراک، در این رساله محمدحسن خان، نسب قاجاریه را به اشکانیان می رساند که گویا ناصرالدین شاه آن را نپذیرفت.

16. رساله درباره خانقاه و مقبره صدرالدین ابراهیم بن سعدالدین حمویی جوینی، این رساله را احمد گلچین معانی در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد (س 7، ش 3، ص 870) به چاپ رساند.

17. تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید، شامل سه جلد است که در تهران بین 1308 تا 1311ق به چاپ سنگی رسید.

18. منطق الحمار یا سرگذشت خر، ترجمه کتابی فرانسوی است با تبدیل اسامی فرانسوی به ایرانی و افزوده های انتقادی تلخ از اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران. ناصرالدین شاه حکم به جمع آوری و توقیف این کتاب داد. این کتاب بدون درج نام نویسنده در تهران، در 1306ق به چاپ سنگی رسید.

19. جغرافی طالقان، در این اثر اطلاعات مربوط به جغرافیای قدیم و جدید طالقان، همراه با احوال دانشمندان آنجا، آمده است. این کتاب را محمدحسن خان هنگام سفر شاه به آن نواحی تألیف نموده است. نسخه ای خطی از آن در کتابخانه ملی محفوظ است.

20. حدیقه فصاحت، منتخب سفرنامه اروپای ناصرالدین شاه و تاریخ ساسانیان و سرگذشت زنی انگلیسی است. این کتاب در کلکته در 1905 و 1908 به چاپ رسید.

از محمدحسن خان آثار دیگری نیز باقی مانده است؛ از جمله ترجمه هایی چون: سرگذشت مادموازل مونت پانسیو؛ سیاحت نامه کاپیتان آتراس؛ توضیح احوال کریستف کلمب؛ سرگذشت مترس هورتستت انگلیسی؛ رذایل مردم انگلیس؛ طبیب اجباریف اثر مولیر؛ عروس اجباری، اثر مولیر؛ داستان رابنسون سویسی؛ و کاداستره که ترجمه از فرانسه است .

انتهای پیغام/4104/

powersetshop.ir: وبلاگ پاورست: نقد و بررسی کالاهای دیجیتالی و کاربردی

taverna.ir: تاورنا: مجله گردشگری و مسافرتی