مترجمان چخوف باید یک دنیا را ترجمه نمایند - مجله سرگرمی

در ابتدای این نشست، علی اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب، با اشاره به پیشینه دویست ساله و غنی ادبیات روس، اظهار کرد: سال جاری صدوشصتمین سال تولد آنتون چخوف است. چخوف زندگی کوتاه (44 ساله)، اما عجیب و پُرباری داشت. او صدها داستان، هزاران نامه و بیش از دو جین نمایشنامه نوشت که چند فقره از آن ها به وقوع انقلاب در عرصه تئاتر مدرن کمک رساند. او را یکی از تأثیرگذارترین ها در عالم ادبیات جهانی دانسته اند. زندگی چخوف را دو رخداد تاریخی مهم قاب گرفته است که نکات بسکمک درباره روسیه دوران حیات او فاش می نماید: یکی آزادی سرف ها (روستاییان) در 1861 و انقلاب روسیه در 1905. همچنین، زندگی او بعضی از مهم ترین وقایع تاریخ روسیه را در آستانه ورود امپراتوری تزاری به قرن بیستم در برگرفته است. با وجود این، روسیه آثار چخوف اغلب کشوری با زندگی روستایی، ساکن و غنوده است که در آن عوام الناس بر اساس آداب و رسوم زندگی می نمایند و بروز انقلاب در آن بعید به نظر می رسد.

محمدخانی تأکید کرد: برای فهم ساختار اجتماعی و فرهنگی آثار چخوف و همچنین درک نیروهایی که روسیه را زیرورو کردند، باید تاریخ و جغرافیای روسیه زمانه چخوف را در نظر داشت که جامعه ای چندفرهنگی بود، گرچه نمی شد آن را جامعه ای آزاد و برخوردار از فرهنگ رواداری دانست. در این دوره، غول های عظیم ادبی نمایان شدند و شاید سترگ ترین دستاورد فرهنگی روسیه در ادبیات منثور بود؛ همان قلمروی که چخوف بیرق خویش را ابتدا در آن به جنبش درآورد. گرچه پوشکین پدر ادبیات روسی بود، شهریاران ادبی برجسته پس از او، نظیر گوگل، تورگنیف، داستایوسکی و تولستوی، بیشترین تأثیر را بر چخوف گذاشتند و امروز باید آثار او را در افق ادبی ای دید که آن ها گشودند. در این میان، تأثیر تولستوی بر چخوف ویژه است.

معاون فرهنگی شهر کتاب با اشاره به ویژگی های چخوف، درباره نمایشنامه نویسی او گفت: چخوف در نمایشنامه نویسی شم بالایی داشت. او نقیضه هایی بر سنت های رایج نمایشنامه و ملودرام های خوش ساختی نوشت که سالن های تئاتر مسکو و پترزبورگ در قبضه آن ها بود. چهار نمایشنامه مرغ دریایی، دایی وانیا، سه خواهر، باغ آلبالو عظیم ترین دستاوردهای چخوف اند. این آثار در آمیختن جزئیات طبیعت گرایانه، بینش روان شناسانه و شور شاعرانه همتا ندارند. تا به امروز باغ آلبالو 200 نوبت در ایران منتشر شده و ده ها اجرا از کارگردان های مختلف داشته است. امروز چخوف مانند شکسپیر سنگ محکی برای نمایشنامه نویسی شده است و نمایشنامه نویسان دریافت ها و دغدغه های خودشان را با او می آزمایند. تأثیر او در داستان کوتاه جهان نیز بی همتاست. این تأثیر در بسکمک از نویسندگان ما دیده می شود. ریموند کارور که یکی از چخوفی ترین نویسندگان مدرن است، در واپسین داستان خود از چخوف قدردانی ادبی به عمل آورده است. او در ماه های سرانجامی عمر خود داستانی به نام پیام نوشت که روایتی داستانی شده از مرگ چخوف است.

معاون فرهنگی شهرکتاب اظهار کرد: در سال گذشته 87 اثر از چخوف و درباره او به فارسی منتشر شد. از این میان، چهار اثر با تیراژ 2500 نسخه درباره چخوف بودند. از 82 اثر باقی مانده که با تیراژ کل 62950 نسخه منتشر شدند، 33 اثر نمایشنامه و 49 اثر داستان بودند. سال گذشته، 36 اثر برای اولین بار و با تیراژ 31650 نسخه منتشر شد که مترجمان بیشتر آن ها قوی نیستند و گاهی حتی بازنویسی ترجمه های دیگرند. هشت اثر با تیراژ 7600 نسخه به نمایشنامه های او توجه دارد و 28 اثر با تیراژ 2400 نسخه داستان اند. در کل، باغ آلبالو، دوئل و سه خواهر بیشترین چاپ را به خود اختصاص داده اند.

نوآوری های نمایشی چخوف

آبتین گلکار اظهار هم در این مراسم گفت: چخوف را یکی از نوآوران تئاتر در جهان می شناسیم، ولی جنبه نوآورانه کار او در تقابل با ایبسن روشن تر می شود. از اواخر قرن نوزدهم، شاهد جریانی در تاریخ نمایشنامه نویسی جهان هستیم که به درام نو یا مدرن معروف است و معمولاً هنریک ایبسن را سردمدار آن می دانند. اما بسکمک از منتقدان بر این باورند که درام نو با چخوف به دو شاخه کاملاً متقابل چخوفی و ایبسنی تقسیم شد. ایبسن عنصر بسیار جالبی را وارد نمایشنامه نویسی جهان کرد که اغلب آن را با صحنه سرانجامی نمایشنامه خانه عروسک می شناسیم: لحظه ای که نورا همسرش را به مباحثه فرامی خواند و بحثی میان این دو صورت می گیرد. برنارد شاو به این صحنه علاقه مند بود و می گفت، این صحنه نمایشنامه نویسی اروپا و جهان را وارد مرحله ای جدید کرد و سبک جدیدی به نام نمایشنامه مباحثه ای به وجود آورد. باید توجه داشت که تا آن موقع مباحثه یا تفسیر وقایع نمایشنامه ها چندان جایی نداشت و دریافت مقصود نمایشنامه نویس و کارگردان بر عهده منتقد یا مخاطب بود. خود شاو این خط را پی می گیرد، تا جایی که نمایشنامه هایی سراسر مباحثه می نویسد.

این مترجم ادامه داد: نمایشنامه های چخوف نسبت به ایبسن متأخر است. چخوف کارهای ایبسن را می دید، اما به هیچ وجه آن ها را نمی پسندید. از چخوف نقل می شود که ایبسن اصلاً نمایشنامه نویس نیست. می توان حدس زد که این متوجه جنبه مباحثه ای نمایشنامه های ایبسن است. از سوی دیگر، تولستوی هم از نمایشنامه های چخوف خوشش نمی آمد، شاید برای این که به سبک ایبسنی باور داشت. درحالی که چخوف زندگی را دقیقاً با همان ویژگی های غیردراماتیک آن به نمایش درمی آورد. ازاین رو، کارهای او در ابتدا بسیار سخت اجرا می شد و دریافت آن برای مخاطب سخت بود.

او همچنین گفت: نوآوری جالبی که در تقابل با ایبسن در کارهای چخوف دیده می شود، تمایل شخصیت های او به گریز از بحث است. نمایش سه خواهر درباره سه خواهر و برادر آن هاست که به باور این سه ازدواج ناموفقی دارد. این سه خواهر با زن برادرشان رابطه خوبی ندارند تا این که شبی برادر از این شرایط خسته می شود و به خواهرها می گوید بیایید باهم بحث کنیم. این دقیقاً جمله لورا در خانه عروسک است. با این تفاوت که خواهرها، درست مثل زندگی واقعی، از این ایده استقبال نمی نمایند، بحث را به تعویق می اندازند. این بحث هیچ وقت شکل نمی گیرد. این جا، چخوف عنصر اساسی و نقطه اوج نمایشنامه های ایبسن را حذف می نماید. او حتی از این هم فراتر می رود، شخصیت هایش نه تنها از بحث فرار می نمایند، خیلی اوقات می کوشند درونیات خودشان را هم بپوشانند.

گلکار توضیح داد: گاهی در نمایشنامه های تورگینف و حتی ایبسن شخصیت ها درونیات خودشان را می پوشاندند. اما این در چخوف به بیشترین حد رسید. شخصیت های چخوف هیچ وقت نمی گویند چه در سر دارند، برعکس همواره می کوشند مثل زندگی عادی ذهنیات و نارضایتی هایشان را بپوشانند. مثلاً در ادامه آن صحنه سه خواهر، برادر می گوید اصلاً نمی دانم شما از چه ناراضی هستید. من خیلی خوشبختم و همسرم خیلی خوب است و از زندگی ام راضی ام و هیچ پیشرفتی دیگری در زندگی برایم متصور نیست. درحالی که خواننده/بیننده کاملاً احساس می نماید که او کاملاً از زندگی خودش و چیزهایی که به آن ها نرسیده ناراضی است و برعکس آن را به زبان می آورد. این مساله برای تئاتر آن موقع نوآورانه بود. به تبع آن، بازی آن برای هنرپیشه ها بسیار سخت بود.

این مترجم گفت: اغلب می گویند در نمایشنامه های چخوف اتفاقی نمی افتد. چخوف دقیقاً زندگی روزمره را نشان می دهد و همین روزمرگیِ زندگی اتفاقاً شاید مهم ترین مشکل او باشد. وقتی نمایشنامه های او را می بینیم از انفعال قهرمان ها به تنگ می آییم. مثلاً سه خواهر مدام می گویند که به زودی به مسکو می رویم و مشکلاتمان حل می شود، ولی اقدامی نمی نمایند. این هم نوع جدیدی از شخصیت است. در درام مدرن می گویند که شخصیت شاخص یا قهرمان کسی است که تصمیم می گیرد، عواقب تصمیم خود را می پذیرد و آگاهانه عملی را انجام می دهد. در نمایشنامه های چخوف این طور نیست، همه چنان اسیر روزمرگی و انفعال اند که شرایط آن ها را به هر سویی می کشاند. هر یک از ما ممکن است رگه هایی از شخصیت های چخوف را در خودمان داشته باشیم؛ مدام تصمیم بگیریم و بی عمل باقی بمانیم.

او ادامه داد: نکته جالب دیگر در نمایشنامه های چخوف، نگرش او به جهان است که گاهی باعث اختلاف نظر چخوف با همان کارگردان نابغه ، استانیسلاوسکی، می شد. یکی از اختلافات این دو بر سر نگرش آن ها به تراژدی و کمدی بود. چخوف می گفت که باغ آلبالو کمدی است و استانیسلاوسکی آن را تراژدی اجرا می کرد. من گمان می کنم این مساله به نگاه چخوف به جهان برمی شود. چخوف این زندگی را می بیند و به نظرش کمدی می آید، چون ما درگیر آن هستیم. استانیسلاوسکی احتمالاً می گفت، این روزمرگی بلاست و ما باید از نمایشنامه هایمان استفاده کنیم تا جلو آن را بگیریم. طبیعتاً نگاه او تراژیک خواهد بود.

گلکار در سرانجام گفت: به هرحال، این نمایشنامه ها هنوز برای مترجمان و به خصوص کارگردان ها جای کار بسیار دارد. کارگردانی ممکن است کاملاً به متن اصلی وفادار بماند، کارگردان دیگری می کوشد متن را امروزی یا ایرانیزه کند، همین طور برداشت های پست مدرنی از کارهای چخوف ارائه شده است که این ها همه نشان می دهد بعد از این همه اجرا هنوز این نمایشنامه ها می توانند باعث پویایی تئاتر و نمایش ما باشند.

چخوف: قله فتح نشدنی

سپس زهرا محمدی اظهار کرد: خیلی از پرخواننده و پرتیراژ بودن آثار چخوف صحبت می شود. اما شاید این پرخواننده بودن لزوماً به این معنا نباشد که او به درستی فهمیده شده است. همواره می شود از زاویه تازه ای به چخوف نگاه کرد. نوآوری های چخوف به نمایشنامه هایش محدود نمی شوند، بلکه در جهان بینی او، در نگاه او به شرایط اجتماع، انسان، اخلاقیات و ارزش های انسانی تفاوت بسیار زیادی با نویسندگان عظیم نیمه دوم قرن نوزدهم وجود دارد. شاید مهم ترین خاصیت چخوف تسکین دهندگی او باشد. در هر حالت روحی می توان با خواندن چند داستان از چخوف حال بهتری پیدا کنیم. اما این اتفاق با تولستوی یا داستایوسکی نمی افتد. باید آماده باشید و با قدرت به سراغ تولستوی بروید تا بتوانید توصیف ها و نصایح او را تحمل کنید. برای خواندن آثار داستایوسکی هم باید هدفی معنوی داشت، مثلاً باید دنبال خودشناسی باشید و حاضر باشید بهای کاوش جهان درونتان را بپردازید.

این مترجم در ادامه بیان نمود: یکی از مهم ترین عوامل تسکین یا آرامش یافتن از خواندن آثار چخوف این است که او مطلقاً امید واهی نمی دهد و آینده خیلی روشنی را ترسیم نمی نماید. او بر آن است که اصلاً قرار نیست عدالتی وجود داشته باشد: آن چه هست بی عدالتی محض است و بهتر از این هم نمی شود. در جملات سرانجامی بانو و سگ ملوس می گوید که آن ها می رفتند و می دانستند که تازه این آغاز بدبختی ها و مصیبت هایشان است. ولی از این موضوع غمگین و افسرده نبودند و به نوعی آگاهی رسیده بودند.

محمدی اضافه نمود: نگاه چخوف به اخلاق، ایمان و دین به نسبت هم عصران خودش نگاهی کاملاً نو است. اگر تولستوی و داستایوسکی به نوعی مبلغ زندگی زاهدانه مسیحی وارند، به هیچ نمی توان چخوف را فردی دینی تصور کرد. با وجود این، چخوف ایمان عمیقی به حقانیت نیکی و راستی داشت و در داستان ها و نمایشنامه هایش می بینیم که برای نهی ظلم پذیریِ احتمالاً ناشی از نگاه مسیحی وار به زندگی کوشش می نماید.

او همچنین گفت: تولستوی در آدمی به چه قدر خاک احتیاج دارد می خواهد بگوید آدمی به یک ونیم متر خاک احتیاج دارد که آن داخل خاکش نمایند. در واقع، احتیاجهای آدمی خیلی زیاد نیست. اما چخوف این دیدگاه تولستوی را به چالش می کشد و می گوید مردگان به یک ونیم متر خاک احتیاج دارند، اما انسان زنده احتیاجمند گستره ای به وسعت تمام جهان است. این با عادت ادبیات نیمه دوم قرن نوزدهم به تشویق زندگی براساس سازش و پذیرش مسیحایی تفاوت داشت. چخوف در دیگر آثار خود هم این نگرش را به چالش می کشد، ولو به طنز.

محمدی در ادامه یادداشت زندگی زیباست چخوف را خواند و شرح داد: همه ما متوجه اشاره ظریف چخوف به این مساله می شویم که شادبودن از این که بدبخت تر از این نیستیم نوعی خودفریبی بیش نیست. چخوف چنین نگرشی را مجوزی برای ظلم پذیری بیشتر می داند. به نظرم، این نگرش و مخالفت طنزآمیز نوآوری درخشانی در آثار اوست که بعدها در آثار گوگول ادامه پیدا می نماید. شاید ضرورت اصلاح جامعه از نگاه چخوف کمتر از ضرورتی نباشد که تولستوی در نقش معلم اخلاق یا داستایوسکی احساس می نمایند. مسیرهایی که ادبیات قرن نوزدهم پیشنهاد می نماید عموماً طنزآلود نیست و با تفکر آمیخته به غم همراه است. اما چخوف رویکرد دیگری دارد.

این استاد دانشگاه شرح داد: تولستوی بر اهمیت غنی بودن جهان درون انسان تأکید دارد. باور او به این که هر آن چه انسان را می سازد و تغییر می دهد حتماً از جهان درون او نشئت گرفته است در پدر سرگئی به اوج می رسد. ولی چخوف علی رغم احترام و علاقه شخصی به تولستوی این را نفی می نماید و تولستوی و هم اندیشان او را به اتاق شماره 6 می برد. دکتر راگین هم دائم از مزیت های اتاق تیمارستان برای گروموف می گفت و اصرار داشت که مهم نیست این جا باشی یا خارج از این جا. این جا از آسیب های بیرون در امانی و می توانی با آرامش فکر کنی... بیرون شرایط بدتری بود، تو این جا جهان درونت را غنی کن. اما چخوف شرایطی را پیش می آورد که خود دکتر هم در صندلی بیمار در همین اتاق زندانی می شود و به میزان تأثیرگذاری محیط در نابودی و دگرگون جهان درونی آدم ها پی می برد. این استعاره ای است از روسیه یا هر کشور دیگری در جهان. نمی توان همه نابسامانی ها را با غنی کردن جهان درونی توجیه کرد. باید شرایط را هم مناسب و مهیای آن کرد.

محمدی توضیح داد: من اتاق شماره 6 را رویکرد تازه ای به اصالت رنج در ادبیات روسی می دانم. هم این و هم یادداشت زندگی زیباست به نوعی رنج را ستایش می نمایند. در اتاق شماره 6 ظاهر رنج ستایش نمی شود، ولی همین اتفاق می افتد. چراکه رنج نهایتاً حقیقت را اگرنه به دکتر راگین، به مخاطب نشان می دهد و آگاهی بخش است.

او اضافه نمود: چخوف را نویسنده و نمایشنامه نویس می شناسیم، ولی او شعر هم دارد: به روایتی دو شعر و به روایت دیگر 9 شعر. خود چخوف این ها را شعر نمی داند و می گوید قافیه بندی ناموفقی کردم. ولی چخوف شناسان معتقدند که شاعرانگی این اشعار خوب است و در ادامه می توانست موردتوجه قرار گیرد.

او در ادامه چند شعر از چخوف خواند و درباره ترجمه پذیری و ترجمه های فارسی آثار چخوف گفت: من همواره ترجیح داده ام چخوف را به زبان روسی بخوانم و ترجمه های ارائه شده از کارهای او برای من خیلی راضی نماینده نبوده است. بهترین ترجمه ای که خواندم برگردان آبتین گلکار از اتاق شماره 6 بوده است. ورود به جهانی نویسنده اصل اول ترجمه است. باید از همان ارتفاعی به زندگی، قهرمان ها، اتفاق ها و دیالوگ های او نگریست که چخوف به این همه حشره و جانور در داستان های خود می نگرد. طنز چخوف در سطح واژه نیست. حتی طنز گوگولی نیست، بلکه طنز موقعیت است. اسامیِ گویا و معنی دار یکی از مواردی است که در ترجمه ها منتقل نمی شود. مثلاً وقتی از مرگ کارمند حرف زده می شود و فامیلی طرف چرویاکوف است، باید روسی بدانید تا دریابید که چرویاکوف یعنی کرم. و با دانستن این معنی است که می توانید به گره خوردن اسم این کارمند و این حشره فکر بکنید. به بیانی دیگر، کار مترجمان چخوف به مراتب از مترجمان تولستوی سخت تر است، چراکه باید یک جهان را ترجمه نمایند.

banima.ir: قدرت گرفته از سیستم مدیریت محتوای بانیما