قلعه ایرج؛ قدیمی ترین قلعه خشتی نزدیک تهران - مجله سرگرمی

قلعه ایرج دژی باستانی است که در ضلع شمالی عظیمراه شهدای پرواز شهرستان پیشوا و در نزدیکی روستای عسگرآباد عباسی واقع شده است؛ روستای عسگرآباد عباسی در فاصله یک کیلومتری شرق ورامین و در محدوده خدماتی فرمانداری شهرستان پیشوا و در 35 کیلومتری جنوب شرقی تهران در دل دشتی وسیع و با صفا واقع شده است، مناظر طبیعی و بافت قدیمی روستای عسگرآباد و خشت های سر به فلک کشیده قلعه ایرج آن را به یکی از عظیم ترین دژهای تاریخی کشور تبدیل نموده است.

موقعیت جغرافیایی قلعه ایرج

راه دسترسی به قلعه ایرج

برای دیدن قلعه ایرج باید به نزدیکی دو شهرستان پیشوا و ورامین در استان تهران بروید و سری به روستای عسگرآباد عباسی شهرستان پیشوا بزنید؛ این قلعه در سمت شمال جاده ارتباطی ورامین به پیشوا واقع شده است.

تصویری قدیمی از قلعه ایرج

تاریخچه قلعه ایرج

قلعه ایرج یکی از کم مانندترین دژهای خشتی جهان است و با ارتفاع 50 فوت با گسترده 200 هکتار در دوران ساسانی ساخته شده اما به علت نگهداری نکردن و تخریب توسط افراد سودجو به شدت آسیب دیده است. ژان دیولافوا و کلایس، باستان شناسان اروپایی در این باره تحقیق نموده اند و کلایس در خصوص قلعه ایرج آورده است که درازای شمالی - جنوبی قلعه ایرج 1214 متر و پهنای خاوری - باختری آن 1150 متر است که با هیچ یک از قلعه های خشتی و تاریخی جهان قابل مقایسه نیست.

به باور برخی، قلعه ایرج همان دژ وارنا است که در وندیداد نام آن آمده است. اعتمادالسلطنه در کتاب مرآت البلدان و جرج کرزن در سفرنامه اش قلعه چهارگوش ایرج را با دژ وارنا که در اوستا آمده است برابر دانسته اند.

چهاردهمین کشور با نزهت که من اهورا مزدا آفریدم وارنای چهارگوش است، زادگاه فریدون، قاتل اژدی هاک. - وندیداد، اوستا

همچنین چون ایرج نام فرزند فریدون بوده است احتمال این که قلعه ایرج همان وارنا باشد زیاد است.

قسمتی از دیوار قلعه ایرج

معماری قلعه ایرج

این دژ مستحکم که در سال 82 و با شماره 9835 در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، با ابعادی در حدود 1440 در 1280 متر بر روی بلندترین قسمت محیط اطراف بنا شده و قرار دریافت بر روی این بلندی به جهت تسلط از درون قلعه بر محیط اطراف می باشد و همین عامل سبب عظمت فزاینده قلعه ایرج است؛ این قلعه دارای چهار دروازه برای رفت و آمد به درون قلعه بوده که اکنون تنها دروازه اصلی آن باقی مانده است.

کلایس، باستان شناس اروپایی در خصوص قلعه ایرج گفته است: ابعاد داخلی شمال- جنوب قلعه ایرج 1214 متر و ابعاد شرقی- غربی آن 1150 متر است که با هیچ یک از قلعه های خشتی و تاریخی جهان قابل مقایسه نیست.فرم مهندسی و معماری قلعه اصلاً شبیه بناهای اسلامی نیست و این امر نشان از قدمت بسیار بالای آن دارد، این دژ به شکل مستطیل بوده و با خشت و گل ساخته شده و خشت های بکار رفته در این قلعه عظیم و در ابعاد 60 در 25 سانتی متر است.حصارهای قلعه ایرج ضخامتی بین 17 تا 22 متر دارند و بر روی حصار قلعه دو برج وجود دارد که برای نگهبانی از قلعه استفاده می شده، اغلب مورخین بر این عقیده هستند که این دژ عظیم استفاده نظامی داشته و در واقع یک پادگان عظیم نظامی محسوب می شد.

نظر مورخین بر این است که قلعه ایرج یک دژ نظامی بوده که نظامیان در آن مستقر بوده اند، گرچه دقیقاً تعیین نیست کدام سلسله و در چه تاریخی آن را بنا نموده است، برخی ساختمان قلعه را مربوط به کیانیان می دانند که آن را برای جلوگیری از حمله تورانیان ساخته اند و برخی دیگر این قلعه را دژ نظامی عظیمی دانسته اند که در اطراف آن قلعه های نظامی کوچک تری پراکنده بوده و این قلعه برای دیده بانی و هماهنگی بین قلاع اطراف آن استفاده می شده است.

بین برج های دیده بانی راهروهایی درون دیوارها وجود داشته که برج ها را به یکدیگر متصل می نموده، ضخامت این راهروها طوری است که امکان حرکت ارابه های نظامی و ادوات جنگی بین آن ها وجود داشته است و از نظر امنیتی طوری طراحی شده که هرگونه رفت و آمد درون این راهروها و انتقال سرباز در آن از بیرون قلعه احساس نمی شده و دشمن احتمالی در شرایط محاصره قلعه از جنب و جوش های نظامی درون دژ بی اطلاع می مانده است.در گذشته اطراف این قلعه خندقی حفر بوده که اکنون برای استفاده های زراعی هموار شده است، در زمان دفاع در قلعه درون این خندق ها آب رها می شد که دسترسی به قلعه را ناممکن می ساخت، تأمین آب برای پر کردن خندق های قلعه ایرج از رشته قنات آجربس بوده که از همین قنات زمین های قلعه نیز سیراب می شدند.

بخشی از قلعه ایرج

قلعه ایرج یا قلعه گبری

قلعه ایرج که افراد محلی به آن قلعه گبری می گویند، عظیم ترین قلعه خشت خام در استان تهران، ایران و جهان شناخته می گردد، قلعه ای با ارتفاع بیش 15 متر مربوط به دوره ساسانی، هرچند آثار کشف شده از این قلعه کهنسال و شگرف دارای قدمتی بیش از 3 هزار سال هستند و این آثار فرضیه بازسازی و مرمّت قلعه در دوره ساسانی را قوت بخشیده است؛ اما قلعه ایرج با وجود این قدمت فراوان و وسعت بیش از 200 هکتار همچنان در غربت به سر می برد.

این قلعه از نظر زمانی هزار سال قبل از به جهان آمدن مسیح(ع) و حدود 1500 سال قبل از تولد پیامبر اسلام(ص) بنا شده است؛ ساکنان این قلعه زرتشتی بوده اند و عنوان قلعه گبری نیز به همین خاطر به آن اطلاق می گردد؛ زیرا گبر در لغت به پیروان دین زرتشتی گفته می گردد.

این قلعه علاوه بر داشتن ارزش تاریخی دارای ارزش ممتاز فرهنگی- ادبی نیز هست؛ به این معنا که کسی عظمت این بنای کهن را درمی یابد که شاهنامه فردوسی را خوانده باشد و با شخصیت ممتازی چون فریدون آشنا باشد؛ در کتاب مقدس زرتشتیان جمله ای آمده است که عین جمله چنین است: و چهاردهمین کشور با نزهتی که آفریدم وارنای چهارگوش است محل تولد فریدون، قاتل اژی دهاک.

تصویر هوایی از قلعه ایرج

وارنای چهارگوش همین قلعه ایرج یا قلعه گبری است و از لحاظ زبان شناسی نیز محققان اثبات نموده اند ورامین واژه تغییریافته از ریشه وارنا است؛ اما اکنون این سوال مطرح می گردد که فریدون کیست؟ کار مهّم او چه بوده است؟ فردوسی در شاهنامه چگونه او را معرفی می نماید؟ شاید بتوان گفت مهّم ترین اقدام فریدون مقابله با ظلم و ستم پادشاه دوران خودش می باشد که خلاصه داستان به این توضیح است:فردوسی به پادشاه ستمکاری اشاره می نماید به نام ضحاک(اژی دهاک) که به خاطر رسیدن به سلطنت، پدرش را می کشد و شاه می گردد؛ روزی شیطان در ظاهر آشپز دربار به حضور ضحاک می رسد و از وی اجازه می خواهد دو شانه شاه را ببوسد؛ شاه به او اجازه می دهد و شیطان دو بوسه به شانه ضحاک می زند و از جای آن دو بوسه دو مار بیرون می آید و پس از مدّتی دیگر شیطان در ظاهر طبیب به شاه مراجعه می نماید و می گوید برای اینکه این دو مار به تو آسیبی نرسانند هر روز باید مغز سر دو جوان از این کشور را به مارها بدهی تا بخورند و به تو آسیبی نرسانند.

ضحاک ستمکار نیز هر روز دو جوان را بدست جلاد می سپارد و آشپز دربار مغز آن دو جوان را برای مارها آماده می کرد؛ ستم های فراوان ضحاک سبب نارضایتی های فراوان شد و چون در خواب دیده بود که شخصی به نام فریدون بساط حکومت او را برخواهد چید، مدام دنبال چنین شخصی بود تا اینکه پدر فریدون را به قتل رسانید(که نام پدر فریدون آبتین بود) و مادر فریدون که فرانک نام داشت، فریدون نوزاد را برداشت و به مرغزاری فرار کرد و دست مأموران ضحاک به او نرسید.

تا اینکه فریدون به سن جوانی رسید و ماجرای قتل پدر را از مادر شنید و از آنجا که نژادش به شاه تهمورث می رسید خود را سزاوار شاهی و حکومت دید و با لشکری قوی به سمت ضحاک حمله ور شد و ضحاک هم که به دلیل ظلم های فراوان دشمنان دیگری چون کاوه آهنگر داشت، پایان توسط فریدون دستگیر شد و فریدون (که زادگاه او قلعه گبری است) ضحاک را به کوه دماوند می برد و آنجا در تنهایی مطلق ضحاک را به بند می کشد و گویا سروشی در جان فریدون گفته بود که چون ضحاک نحس است خون او را بر زمین مریز؛ بلکه او را به بند بکش تا از تنهایی و گرسنگی و تشنگی در عذاب باشد.

دالان های قلعه ایرج

پیشنهاد خبرنگاران

بهترین زمان برای دیدن قلعه ایرج صبح زود یا دم آفتاب غروب است؛ متاسفانه این قلعه آنطوریکه باید از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور مورد حفاظت قرار نگرفته است. امروزه تنها به جامانده های کمی از این قلعه برجای مانده است ولی هنوز دیدن قلعه ایرج لذت بخش است.

منابع: ویکی پدیا، تسنیم نیوز

گروه گردشگری خبرنگاران

georgiaro.ir: تور گرجستان ارزان قیمت | تور تفلیس، باتومی، تور نوروز، بهار

huseynvahedi.ir: وبلاگ واحدی | من یک جهانگرد هستم

indiaro.ir: تور هند ارزان قیمت| تور بمبئی، گوا، آگرا، جیپور، تور مثلث طلایی

منبع: setare.com