فلسفه بحث درباره امور انتزاعی و بی فایده نیست، وفاداری به خرد - مجله سرگرمی

رضا داوری اردکانی، پرویز ضیاء شهابی، شهرام پازوکی، سیدحمید طالب زاده، علی اصغر مصلح، محمدجواد صافیان هیئت داوران این دوره بودند که دو رساله آنالیز و تحلیل خودفهمی در پدیدارشناسی هرمنوتیکی هیدگر و ریکور نوشته سیده اکرم برکاتی با هدایت یوسف شاقول و مشاوره محمدجواد صافیان و نقد دیالکتیک در فلسفه هگل از منظر فلسفه ادبی در اندیشه کیرکگور نوشته محمدهادی حاجی بیگلو با هدایت احمدعلی اکبرمسگری و علی مرادخانی و مشاوره محمد ایلخانی و امیرعلی نجومیان را برگزیدند.

مراسم اهدای این جایزه به صورت مجازی از صفحه اینستاگرام مرکز فرهنگی پخش شد. لازم به ذکر است علاوه بر جوایز نقدی و لوح تقدیر، هر دو رساله توسط نشر هرمس نیز منتشر خواهند شد.

در ابتدای این نشست، علی اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب، گفت: گفت وگو، طرح پرسش و تحلیل مسائل یکی از مباحث مهم در تاریخ فلسفه است. بایسته است که امروز اصحاب فرهنگ و قلم به تحلیل فلسفی مباحث بیشتر توجه نمایند. سنت گرانبار حاصل از روش تحلیل فلسفی را سقراط در روش دیالکتیکی ویژه خویش و از راه گفت وگوهای پرآوازه سقراطی به عرصه ای نوین از پویایی و زایایی کشید که به گونه های خاصی نزد افلاطون و ارسطو ادامه یافت. مرکز فرهنگی شهر کتاب نیز در دو دهه گذشته بستری را برای گفت وگوی اصحاب اندیشه، ادب و هنر فراهم نموده است و با برنامه های مختلف آن را گسترش می دهد. اهدای جایزه دکتر رضا داوری اردکانی یکی از این برنامه ها است که به توسعه یافتگی، فضای نقد، پرسش های جدی در جامعه کمک شایانی می نماید.

وی ادامه داد: نکته دیگر در حوزه فلسفه، توجه به فلسفه و زندگی روزمره است. اینکه فلسفه چه تأثیری در زندگی روزمره ما دارد و آیا فقط برای خواص است؟ مثلاً امروز تا چه اندازه به مسائلی مثل اخلاق، فضیلت، بهتر زیستن، صلح، رویدادهای ناشناخته و سخت، مانند کرونا توجه می کنیم. دکتر داوری در چند دهه گذشته به پیوند فلسفه و زندگی روزمره توجه ویژه ای داشته است. و این جایزه کمک به فلسفه ورزی و خارج کردن فلسفه از انحصار کسانی را دنبال می نماید که فلسفه را به برج عاجی می کشانند و ممکن است آن را دچار بی تحرکی و نهایتاً ضعف و خمودگی نمایند.

وی درباره کتاب های منتشر شده در حوزه فلسفه در ایران گفت: خوشبختانه در ایران آثار فلسفی بسیار منتشر می گردد و اقبال خوانندگان به کتاب های فلسفی، هم ترجمه هم تألیفی، مطلوب است. اما ترجمه بر تألیف غلبه دارد و ترجمه نیز جاده ای یک طرفه است و از آثاری که در حوزه فلسفه در ایران تألیف می گردد کمتر به زبان های دیگر ترجمه می گردد.

فلسفه بی فایده نیست!

رضا داوری اردکانی در مراسم ششمین دوره اهدای جایزه به رساله های برگزیده فلسفه اظهار کرد: در پنج دوره قبلی این مراسم اشاره کردم که تأسیس این جایزه به پیشنهاد دوستان و همکاران عزیز من بوده است و همه کارهای آن را ایشان انجام داده و می دهند. و چون در جمع آنان من از همه سالخورده ترم و ما به حکم ادب به پیران احترام می گذاریم، جایزه را به نام داوری نامیده اند.

وی ادامه داد: این شخصی که جایزه را به نام اوست کیست؟ مسلماً کسی نیست که اینجا و آنجا درباره او می نویسند و او را مخالف با تجدد و تکنیک می خوانند. او نه دشمن غرب و تجدد و علم و تکنیک است و نه می گوید درهای کشور را به روی دنیا ببندیم. او صرفاً دانشجوی ساده فلسفه است و می گوید فکر کنیم و ببینیم که هستیم و چه می کنیم و در دنیا کنونی چگونه باید گلیم خود را از آب بیرون بکشیم. نقد تجدد و تکنیک و حتی علم برای درک و دریافت است و در آن قصد مخالفت نیست که اگر باشد مایه عدول از فلسفه می گردد.

داوری اردکانی اضافه کرد: وجه مشترک جمع ما این است که دانایی و خرد و فلسفه را دوست می داریم و می خواهیم به آنها وفادار باشیم و همه همّ خود را صرف فلسفه کنیم. شاید کسانی بگویند، و گفته اند که عمر را صرف فلسفه نباید کرد و شرط رعایت خرد نیست که کارهای مفید را واگذارند و به فلسفه مشغول شوند. روزی هم شخصی با لحن آمیخته به اعتراض به من گفت، در زمانی که مردم ایران هزار گرفتاری دارند و گرسنه در راه شغل و نان جان می نمایند، شما آسوده و راحت مشغول کار فلسفه اید. گفتم، احساسات شما قابل تحسین است. ولی شما که کاری به فلسفه ندارید، برای درمان دردهای مردم چه نموده اید و چه می خواهید و می توانید بکنید؟ پاسخی نداشت. گفتم، آیا به جای اینکه در احساسات بمانیم و آن را اظهار کنیم، بهتر نیست فکر کنیم که چرا و چه شده است که در کشوری مثل ایران، با امکان های فراوان و منابع عظیم انسانی و مادی و سابقه تاریخی کهن، مردمان باید در تنگنای معاش و انواع ابتلائات دیگر باشند؟ فلسفه به این مسائل هم می اندیشد.

رئیس فرهنگستان علوم توضیح داد: فلسفه بحث الفاظ و اشتغال به مفاهیم انتزاعی صورت و ماده و جوهر و عَرَض و علت و معلول نیست. بلکه اگر از این معنا بحث می نماید، می خواهد راهی به درک وجود و جلوه های آن بیاید و بداند که در دنیا موجود چه چیزها جوهر و جوهری و کدام ها عَرَض و عَرَضی است. فلسفه امری انتزاعی و مشغولیتی فکری نیست. و اگر چنین بود، جایی و شأنی در تاریخ پیدا نمی کرد. فلسفه نه بحث از امور انتزاعی بی فایده است و نه سیاست و ایدئولوژی و حزب و برای جانب داری از این قول و آن رأی و سیاست و شخص هم به وجود نیامده است. کسانی که به اهل فلسفه برچسب انتساب به این یا آن حوزه فلسفه می زنند با فلسفه بیگانه اند و نمی دانند که اهل فلسفه به هر فلسفه ای علاقه و تعلق داشته باشند، آن را به اعتقاد تبدیل نمی نمایند و در مورد آن تعصب نمی ورزند. فلسفه چنان که گفته شد درک وجود و شئون و جلوه های آن است. این درک به خصوص در زمان ما، که تاریخ آن بر فلسفه بنیاد شده است، اهمیت خاص دارد و شاید ضرورت تاریخ همه دنیا شده باشد.

وی توضیح داد: هیچ تاریخ و دورانی جز تاریخ تجدد بر مبنای فلسفه بنا نشده است. افلاطون و ارسطو از دو راه متفاوت کوشیدند بنای فلسفی مدینه های مبتنی بر خرد فلسفی را بگذارند. اما دوره یونانی به سر رسید و آنها معلمان آینده شدند. تا اینکه در رنسانس دوباره مسأله نظام عقلی در جامعه مطرح شد، البته با نگاهی تازه. متفکران رنسانس طرح نظم عقلی جدیدی را درانداختند و خرد جدیدِ تعریف و وصف شده در فلسفه های قرون هفدهم و هجدهم و نوزدهم صورت بخش دنیا جدید است. به این جهت، در زمان ما نبود و فقدان فلسفه نشانه خوبی نیست. ما به فلسفه احتیاج داریم. دنیا امروز به فلسفه احتیاج دارد. فلسفه بحث آزاد است و از روح آزاد برمی آید و روح آزاد می تواند به آن رو کند.

این استاد دانشگاه تهران شرح داد: به این نکته اشاره کردم تا بدانید جمع ما وقتی به رساله های دکتری فلسفه نگاه می نماید، کاری به این ندارد که رساله به کدام فلسفه و حوزه فلسفی پرداخته است. ولی گاهی این نگرانی اظهار شده است که چون بیگانگان با فلسفه برچسب های بی وجه و بی معنایی مثل هایدگری به من می زنند، شاید کسانی گمان نمایند که هیئت داوران رساله های راجع به پدیدارشناسی و فلسفه های اگزیستانس را مرجح می داند و مقدم می دارد. امیدوارم کسی دچار این قبیل پندارها نگردد. من و دوستانم یک بار بسیار خشنود شدیم که رساله ای در فلسفه تحلیلی بهترین رساله شد.

داوری اردکانی با تأکید گفت: اما در این وضع چه می توانیم بکنیم؟ آیا نباید فکر کنیم که راستی چرا توجه شایسته ترین و مستعدترین جوانان اهل فلسفه به فلسفه های معاصر و به خصوص پدیدارشناسی است؟ شاید وجه آن این باشد که در پدیدارشناسی به تاریخ و مسائل آن توجه می گردد یا امکان این توجه وجود دارد. این نکته قابل تأملی است که بعضی از فیلسوفان حوزه آنالیتیک نیز توجه خاص به پدیدارشناسی دارند. سال جاری خوشبختانه دو رساله ممتاز نامزد جایزه شدند. یکی که نویسنده آن دکتر محمدهادی حاجی بیگلو است، به نقد کی یرکگور از دیالکتیک هگل پرداخته است و رساله دیگر که متعلق به دکتر سیده اکرم برکاتی است، به بیان وجهی از پدیدارشناسی و هرمنوتیک هایدگر و پل ریکور اختصاص دارد. داوران به عناوین رساله ها و فیلسوفانی که در آرای آنان نظر شده است، اهمیت نمی دهند، بلکه به طرح دقیق مسائل و رعایت نظم و انضباط فکری و استنباط و نتیجه گیری درست از ترتیب مقدمات نظر می نمایند.

مراقبت از سمت وسوی فلسفه

علی اصغر مصلح اظهار کرد: این گونه برنامه ها ضمناً همه نتایج آن، انگیزه ای است تا ما درباره مسائل اصلی، آموزش وپژوهش فلسفه در جامعه مان، گفت وگو کنیم. هر سال، تعدادی دانشجوی دکتری فارغ التحصیل می شوند و رساله های خیلی خوبی می نویسند. بعضی از آنها برای دبیرخانه جایزه دکتر داوری اردکانی فرستاده می گردد و در گردونه داوری قرار می گیرد. ضمناًِ آنالیز محتوا و وزن این کارها، روش های به کارگرفته شده نیز در بوته داوری قرار می گیرد و دوستان جوانی که پرذوق و پرانرژی کارشان را انجام داده اند، تشویق می شوند. این بسیار سرورآور است. در کنار این، معمولاً فرصت رصد سمت وسوی کارها و موضوعات، علاقه مندی امروز نسل های جدید و سمت وسوی تلاش های اساتید فراهم می آید که میزان خوبی است. همچنین، این جشنواره باعث می گردد ما هم درباره وجود و نقش فلسفه در جامعه مان هم نسبت خودمان با دنیا خارج از ایران بیندیشیم.

وی اعلام کرد: از شروع تفکر فلسفی، همواره شاهدیم که تلاش های طولانی و کارهای فیلسوفان نسبتی با زمانه آنها داشته و به قصد تأثیر گذاشتن انجام شده است. پرسش از این نسبت هیچ گاه به انتها نمی رسد. اگر در زمان سقراط این گونه مطرح شده که سقراط کار تو چیست؟ و هر فیلسوفی بعد از او نیز با زبان فلسفی کار خود و نسبت خود را با زمانه و روز و روزگار و کاروبار قوم خود معین نموده، امروز هم ما باید همین پرسش را دوباره تکرار کنیم.

استاد دانشگاه علامه طباطبایی گفت: در نگاهی کلی، به گمانم امروز در جامعه ایرانی شاهد شرایط و وضعیتی پارادوکسی و تعارض آمیزیم. از سویی، کارهای درخشانی به انجام می رسد که نمونه آن در همین جایزه معرفی شده است. نسل جوانی با انرژی و ذوق و شوق فلسفه می خوانند و گاهی 10 سال وقتشان را می گذارند تا در این دوره آموزشی، از کارشناسی تا دکتری، کاری را به انجام برسانند و رجحان این نسل جوان در مقایسه با گذشته این است که بیش از گذشته در افق مسائل دنیای است و درک ملموسی از جامعه خود دارند. از سوی دیگر، چون تعداد دانشجو در گردونه آموزش فلسفه دانشگاهی بسیار زیاد است، شاهد تعداد زیادی از فارغ التحصیلان و دانشجویانیم که ذهنشان مملو از مفاهیم فلسفی است، فیلسوفان را می شناسند، تاریخ فلسفه را تا حدی بلدند و نظام های فلسفی را می شناسند. اما هنوز به آن مقاصد اصلی فلسفه نرسیدند و نحوه به کارگرفتن این توانایی و اندوخته های فلسفی خودشان را برای ربط دادن جامعه و زمانه درنیافته اند.

مصلح توضیح داد: این وضع در ذیل شرایطی اتفاق می افتد که ما در دنیای زندگی می کنیم که اصل توسعه است و لازمه جامعه مدرن توسعه یافته مدیریت است. بنا به تفسیری، جامعه مدرن؛ یعنی جامعه مدیریت شده و تحت تدبیر. فلسفه به طور ذاتی در مقابل مدیریت مقاومتی دارد و همواره، از ارسطو تا هومبولت، ادعا نموده که من دانایی آزادم و اهل تبعیت نیستم، من طفیلی دانش ها و مقاصد خارج از خودم نیستم. این یک مسأله ذاتی است. اگر می خواستیم درباره خود دانایی فلسفی صحبت کنیم وارد این بحث دامنه دار می شدیم. اما وقتی به نسبت کار فلسفی، دانش فلسفی، آموزش و پژوهش فلسفی با جامعه و زندگی توجه کنیم، بدون مدیریت تمام فعالیت ها به سمت آشفتگی پیش می رود و فیلسوفان هم نمی دانند کارشان به کجا ختم می گردد. با توجه به این مساله به نظر می رسد ما باید از آموزش و پژوهش فلسفه مراقبت بیشتری کنیم. و خود اهل فلسفه بیش از همه شایستگی دارند که در این باب گفت وگو نمایند و به نقش خودشان در دنیا فعلی و در جامعه ای بیندیشند که در آن فعالیت می نمایند. برای این کار احتیاج به نوعی گفت وگو است. لذا شاید الآن کسانی که به اهمیت و نقش دانایی و خرد در جامعه و در زندگی خودشان و اطرافیانشان و قومشان قائل اند، باید بیش از گذشته به این مسائل بیندیشند و به راه ها و چاره های درمان معضلات فعلی فکر نمایند. ما با گذراندن حداقل سه چهار نسل از اهل فلسفه و پشت سرگذاشتن سه نسل حدود سی ساله از اساتید دانشگاهی فلسفه امروز باید بیش از گذشته نسبت به این بحث حساس باشیم.

وی در انتها گفت: فکر می کنم همه اساتید و مربیان فلسفه نیز در این مورد تجربه مشابه داشته باشند. وقتی با دانشجویی روبه رو می شویم که با امید، با شوق و ذوق، انرژی و جوانی خودش را صرف فلسفه خواندن می نماید و با این سختی ها و فرازونشیب هایی که در کار و آموزش و یادگرفتن فلسفه هست، چندین سال کار می نماید، پر از امید و ذوق می شویم و لذت می بریم. در کنارش می بینیم بعد از چندین سال خود این دانشجویان می پرسند در روزگاری که زندگی می کنیم نقش ما چیست و حاصل کار ما کجا نمایان می گردد. اینجاست که ما باید بیشتر، جدی تر، مصمم تر به کار فلسفه بپردازیم. چون به این اعتقاد داریم که عظیمداشت خرد عظیمداشت انسان است. عظیم ترین شأن ما اندیشیدن است و یک نمود آن در فلسفه است. اما در کنار آن به نقش خودمان، به حاصل کار خودمان توجه کنیم. امیدوارم علی رغم همه شرایط سخت ما شاهد بهبود وضع فکر و وضع سامان یافتن تفکر در نسبت با زندگی و تأثیر داشتن بیشتر اندیشه و خرد در کاروبار و روزگارمان باشیم. امیدوارم در این شرایط کرونایی و بحران های مختلف موجود در اطرافمان بتوانیم گام های مؤثری در جهت بهبود وضع همه انسان ها برداریم.

گره زدن دو فیلسوف دیالوگ

یوسف شاقول، استاد راهنمای سیده اکرم برکاتی، ضمن تشکر از هیئت داوران، درباره این جایزه اظهار کرد: از مهم ترین اهداف این رخداد شناساندن استعدادهای برتر و گمنام در حوزه فلسفه ذکر شده است. من می خواهم بگویم و تا حدودی اطمینان بدهم که در انتخاب سیده اکرم برکاتی این هدف به خوبی تأمین شده است. این به معنای کم ارزش کردن و کم بها دیدن کار سایر نامزدها نیست. همان طور که تا به امروز این همکار و پژوهشگر جوان ما آثار ارزشمندی را منتشر و به حوزه فرهنگ جامعه عرضه نموده است، ازاین پس هم آثار ارزشمندتر و ماندگارتری را از او شاهد خواهیم بود.

وی ادامه داد: از ویژگی های مهم برکاتی این است که مثل معدود دانشجویان ارزشمند و ماندگار فلسفه در مقطع دکتری و کارشناسی ارشد با دغدغه و پرسش وارد حوزه فلسفه شد. تحقیق فلسفی برای او عین زندگی کردن بوده است. پرسش های ذهنی برکاتی به زندگی او گره خورده است. به همین خاطر، فرایند تعریف پروپوزال و تدوین انتها نامه برای او مثل سپری کردن بخش مهمی از زندگی خود بوده است. تأکید می کنم که دغدغه مندی و پرسشگری برکاتی در ورود به حوزه فلسفه، به ویژه در دوره دکتری، سبب شد که به خوبی موضوع انتها نامه را با دغدغه خود گره بزند. او در دوره کارشناسی ارشد با پل ریکور، یکی از فیلسوفان گفت وگو و دیالوگ، آشنایی نسبی پیدا نموده بود. همان آشنایی سبب شد که با همان پرسش گره خورده با معنای زندگی و خودشناسی وارد مرحله دکتری فلسفه گردد. برکاتی از همان شروع در پی این بود که چگونه پرسش خود را با مطالعات فلسفی خودش گره بزند و با آشنایی ای که در کلاس های درس با فیلسوف عظیم مارتین هایدگر پیدا کرد، گم شده خودش را در گره زدن آرای این دو فیلسوف مرتبط با هم یافت. چنان که پل ریکور به واسطه و بی واسطه از اندیشه های هایدگر بسیار استفاده نموده بود.

شاقول بیان دکرد: موضوع انتخابی برکاتی برای انتها نامه به خوبی نشان دهنده پرسشگری و دغدغه او است. یعنی خودفهمی و آنالیز اینکه آیا می توان میان این دو فیلسوف، که هر دو پرسش وجودی داشتند و هر دو با خود و وجود انسان مرتبط بودند، پیوند و دیالوگ یا دیالکتیکی برقرار کرد یا نه. او کوشید، هم به تعبیر ریکور راه کوتاه هایدگر را در مقابل پرسش وجود و خودفهمی توصیف بکند هم، باز به تعبیر پل ریکور، راه طولانی ریکور را. و این مباحث سخت را با بیان نسبتاً روشنی برای خوانندگان در کار خودش عرضه بکند. در نهایت، برکاتی به دنبال این بود که از رهگذر برقراری دیالوگی میان این دو فیلسوف عظیم، به راهی سوم یا راهی تازه یا سنتزی دست پیدا بکند. یقیناً رسیدن به این سنتز به هیچ وجه کار ساده ای نبوده است. تیم همراه برکاتی هم این را می دانستند. اما تلاش او برای جست وجوی راه سوم و برقراری دیالوگ برای ما بسیار ارزشمند بود و کوشیدیم نهایت حمایت را از این پژوهشگر جوان بکنیم تا کار خود را به پیش ببرد. ماحصل کار برکاتی این قدر هست که با خودش پرسش ها و مساله های تازه ای آفرید. با مطالعه این رساله حتماً موضوع و پرسش های تازه ای برای پژوهش های تازه در این حوزه استخراج خواهد شد.

باید فلسفی نوشتن را تمرین کنیم

محمدجواد صافیان، استاد راهنمای سیده اکرم برکاتی و یکی از داوران این جایزه درباره انتها نامه های فلسفی توضیح داد: ضروری است انتها نامه های دکتری به مسائل و مسائل واقعی و انضمامی جامعه معطوف شوند، منتها از منظر تفکر فلسفی. اگر ما به تفکر فیلسوفان عظیم توجه بکنیم، به راحتی مشاهده می کنیم که مسائل فلسفی از دل مسائل و معضلات زندگی برخاسته است. فلسفه برخلاف آنچه غالباً تصور می گردد و عیب فلسفه دانسته می گردد، انتزاعی نیست. این طور نیست که مباحث انتزاعی باشد که معلوم نیست به چه اموری متوجه است و می خواهد چه درد یا مسئله ای را حل بکند. مسائل حقیقی فلسفی از دل معضلاتی حاصل می گردد که انسان ها با آن درگیرند. بنابراین، ضروری است که دانشجویان و محققان جوان ما به مسائل و مسائل جامعه توجه بنمایند، منتها براساس دغدغه های شخصی خودشان. چراکه مساله وقتی به درستی طرح می گردد که طرح نماینده مساله، محقق و پژوهشگر فلسفی، آن مسائل و مسائل را با گوشت و پوست خود تجربه نموده باشد و از دل تجربه های شخصی او حاصل شده باشد. اگر چنین باشد، دیگر ما به سوی موضوعات تکراری و شبه موضوعات نخواهیم رفت. امری که متأسفانه گاهی در موضوعات انتها نامه هایی که تصویب و بعداً اجرا می گردد، ملاحظه می کنیم. گاهی می بینیم که بعضی انتها نامه ها تکراری اند یا به موضوعاتی می پردازند که موضوع به معنای حقیقی نیست و مساله یا پرسش به معنای دقیق کلمه در آن وجود ندارد.

صافیان ادامه داد: علاوه بر این ضروری است که ما در صندلی پژوهشگران فلسفی جسارت و جرئت طرح پرسش داشته باشیم و برای طرح پرسش هیچ حدی برای خودمان نشناسیم. به تعبیر یکی از فیلسوفان عظیم معاصر، پرسش راهبر تفکر است. پرسش تفکر را از خطا بازمی دارد. بر همین منوال، ضروری است که ما در پژوهش های انتها نامه های دکتری اصالت تفکر فلسفی را، که مبتنی بر پرسشگری است، حفظ کنیم. و این حاصل نمی گردد، مگر با تمرین بسیار زیاد در جهت یادگیری خود تفکر. ضروری است ما یاد بگیریم که چگونه تفکر کنیم. تفکر فلسفی مهارتی است که احتیاج به یادگیری دارد. شاید مشکل ترین کار باشد، ولی باید برای همین کار مشکل اقدام کرد. البته هر کس بر حسب مرتبه و استعداد خود و همتی که به خرج می دهد، به مراتبی از تفکر دست خواهد یافت.

وی در انتها گفت: به نظرم بسیار مهم است که تمرین فلسفی نوشتن بکنیم. متون فلسفی الگویی را انتخاب بکنیم و براساس آن تمرین بکنیم که درست و فلسفی و تحلیلی و عمیق بنویسیم. چنین متونی به زبان فارسی و از زبان معاصران در دسترس ما هم هست. نکته آخر اینکه به حوزه هایی توجه کنیم که کمتر مورد توجه نهاده شده است و ادبیات فلسفی ما به آن حوزه ها احتیاجمند است. گاهی پیروی از مد در انتخاب موضوعات فلسفی هم راه پیدا می نماید، ولی به نظر من ضروری است که براساس دغدغه و نه صرفاً کنجکاوی به بعضی جریان های کمتر آشنا در کشورمان هم توجه بگردد. امیدوارم در سال های آینده شاهد انتها نامه های بهتر و بهتر باشیم.

بازیابی ایده مشایی از علم منطق

احمدعلی اکبرمسگری، استاد راهنمای محمدهادی حاجی بیگلو، اظهارکرد: محمدهادی حاجی بیگلو نه فقط در طی پژوهش اصیل خود، بلکه در دوران تحصیل و آموزش هم چشمگیر و توجه برانگیز بوده است. با انتخاب موضوع و پیشنهادهای خود برای رساله دکتری این اصالت و ارزش را این گونه نشان داد که نمی خواهد کار و پژوهشی کلیشه ای و سهل انجام بدهد. ملاحظه شجاعت و صمیمیت او از طرفی و جدیت و تلاش او تحقق کاری بدیع و ارزنده را برای من باورپذیر می کرد. طبیعتاً من را هم به همراهی ایشان در این جریان علاقه مند می ساخت. به خصوص که در آن موقع دوست و استاد عزیز، دکتر مرادخانی، هم پیش قراولی این سفر اکتشافی حاجی بیگلو را پذیرفته بود و این به نوبه ی خود باز من را به عاقبت به خیری بیشتر در این رساله مطمئن می کرد.

وی ادامه داد: علاقه بنیادین حاجی بیگلو تحقیق در نسبت میان زبان و حقیقت بود. ایده بنیادین او این بود که شاید از رهگذر کاویدن در دو تصور کاملاً متقابل از منطق بتواند مقدمات بازیابی ایده ای متفاوت از علم منطق را فراهم بیاورد که به زعم او از گذشته در منطق مشاییان وجود داشت. و آن چنان تصوری از منطق است که بر وفق آن ربط میان منطق و زبان وسیع تر و وثیق تر از آن است که منطق به تحلیل قول خبری منحصر گردد و از دیگر ساحات گفتار، همچون قول شعری یا قول خطابی، یکسره چشم پوشی کند. بدین ترتیب، او می توانست ادعا کند که با سنت فلسفی در این سرزمین و امکانات نهفته منطق مشایی در این فلسفه نسبت و ارتباطی برقرار نموده است. البته او این تحقیق و تصور را نه در میان فیلسوفان مسلمان و سنت فلسفه اسلامی، بلکه در تقابل میان تصور هگل از منطق و دیالکتیک به منزله منطق حقیقت و تصور کی یرکگور از دیالکتیک به منزله دیالوگ سقراطی مورد پژوهش و آزمون و جست وجو قرار داد و به آن پرداخت.

این پژوهشگر در ادامه سخنانش توضیح داد: او از دانشجویان فلسفه جدید بود، پس ناگزیر فیلسوفانی مثل هگل و کی یرکگور و نقدهای کی یرکگور بر هگل بستر کارش نهاده شد و با غور و تأمل در آرای این دو فیلسوف سعی کرد ایده موردعلاقه خود را پرورده تر نمایند. به ظاهر، از نظر داوران محترم بی توفیق هم نبوده است. آنچه او امید داشت در این رساله به آن دست یابد، تحلیلی بود از اشکال مختلف گفتار و بیان نسبت هر یک از این اشکال مختلف با مفهوم حقیقت. تحلیلی که از هرگونه یک سویگی به دور باشد. مثلاً از یک سویگی در فلسفه ادبی و محدود ساختن فلسفه ادبی به جنبه زیبایی شناسی ادبی صرف یا یک سوگی در منطق و منحصر ساختن منطق به بحث صدق. او از این رهگذر کوشید به غنایی از مفهوم منطق دست پیدا کند و تصور و تعریف ما را از منطق فراتر از آنچه ببرد که امروز رایج و متداول است. او در این راستا بازگشتی به ایده اولیه علم منطق نزد مشاییان صورت می دهد که برحسب آن می گوید، مبحث صناعات خمس نه از اضافه کرده های منطق دانان بعدی در تاریخ منطق، بلکه از ارکان درونی منطق به حساب می آید. او می خواست منطقی را عرضه بدارد که دغدغه حقیقت را بیشتر از صدق منطقی درسرمی پروراند.

دانشجوی ساعی و کوشا

علی مرادخانی، استاد راهنمای محمدهادی حاجی بیگلو، گفت: بی تردید جایزه دکتر رضا داوری اردکانی برای دانشجویان فلسفه در دوره دکتری جایزه ای به لحاظ معنوی ذی قیمت و به لحاظ فرهنگی بسیار میمون و مبارک است. هیئت داوران محترم این جایزه قطعاً با دقت و وسعت نظرشان رساله های برگزیده را از نظر مبارک خود می گذرانند و آنچه را رأی صائب بر آن اطلاق می گردد انتخاب می نمایند. رساله برگزیده حاضر که جناب احمد مسگری و من هدایت آن را بر عهده داشتیم از آن دکتر محمدهادی حاجی بیگلو، از دانشجویان ساعی و کوشا و دقیق و اهل فکر گروه فلسفه دانشگاه شهید بهشتی است. در یکی از دروس، بخش هایی از کتاب فلسفه حقوق هگل را دقیق تر باهم می خواندیم و مباحثی را در مورد زبان و دیالکتیک هگل باهم طرح کردیم. او خیلی علاقه مند و جدی این بحث را دنبال کرد و در نهایت، با نظر به تعبیر خاصی که از نقش زبان در فلسفه کی یرکگور داشت؛ یعنی فلسفه ادبی، موضوع رساله دکتری خود را هم نقد مفهوم دیالکتیک در هگل انتخاب کرد.

وی شرح داد: رساله حاجی بیگلو به نظر من رساله به معنای واقعی کلمه است؛ یعنی تزی در آن مطرح شده است. درباره میزان توفیق او در این کار باید گفت که دست کم در میان رساله های ارسالی به کمیته هیئت داوران این جایزه، رساله موفقی به حساب آمده است. اجمالاً، رساله بحث در نسبت بین زبان و حقیقت است. او، مستقل از پژوهش های فلسفه و ادبیات یا فلسفه ادبیات، تعریف خاصی از فلسفه ادبی به دست داده است. حاصل این پژوهش چنان که من فهمیدم قائل شدن به نحوی کاشفیت برای زبان ادبی و بازکردن جایی در زبان منطقی برای زبان ادبی است. حاجی بیگلو در این رساله مفصل به این بحث پرداخته و سعی نموده است که نسبت بین زبان و منطق را در هگل و در کی یرکگور آشکار و روشن کند.

فلسفه ادبی و گستردن منطق

محمدهادی حاجی بیگلو، برگزیده ششمین دوره جایزه دکتر رضا داوری اردکانی، در بخشی از سخنان خود گفت: موضوع محوری رساله من آنالیز نسبت میان فلسفه هگل و اندیشه کی یرکگور بوده است. البته، این بحث چندان جدید نیست. از زمانی که آثار کی یرکگور از دانمارکی به آلمانی و فرانسوی و سپس به زبان های دیگر ترجمه شد و او در قاره اروپا شناخته شد، این نکته مشهور بوده است که کی یرکگور جزو منتقدان جدی هگل است. البته کی یرکگور در این نکته تنها نیست. یکی از نقاط عزیمت بسکمک از جریان های فلسفی ابتدای قرن بیستم نقد فلسفه هگل بوده است. اما در جامعه فلسفی خودمان، گرچه کی یرکگور به واسطه ترجمه درخشان عبدالکریم رشیدیان از کتاب ترس و لرز نسبتاً شناخته شده است، اما بحث نسبت اندیشه هگل و کی یرکگور عموماً مبهم و کلی باقی مانده بود. بنابراین، با توجه به اینکه در دوران کارشناسی ارشد روی بخشی از اندیشه کی یرکگور کار نموده بودم، به نظرم رسید که انجام چنین پژوهشی لازم و مفید خواهد بود. منتها معین است که چنین پژوهشی خصوصاً در سطح دکتری نمی تواند به تکرار بسنده کند. باید تمامی پژوهش ها، چه در قلمروی فارسی زبان چه در قلمروی دنیای، تا حد امکان و توان پژوهشگر لحاظ گردد و تزی در رساله وجود داشته باشد که ضرورت و اهمیت انجام آن را توجیه بکند. آن سهمی که کوشیدم در این رساله داشته باشم، ایده فلسفه ادبی است.

وی شرح داد: در واقع، ایده فلسفه ادبی رویکرد یا چشم اندازی بوده است که از آن منظر سعی شده نسبت بین فلسفه هگل و اندیشه کی یرکگور بحث بگردد. معیناً در مورد اندیشه و آثار کی یرکگور مسأله ای وجود دارد که وجه ادبی آنها است. ازاین جهت، بسکمک از مفسران بر اساس بعضی از آثار کی یرکگور او را فیلسوف می دانند. اما این مساله ایجاد می گردد که کی یرکگور به چه معنا فیلسوف است؟ آیا او به همان معنایی فیلسوف است که ابن سینا یا اسپینوزا فیلسوف اند؟ و حضور این وجه ادبی بسیار جدی این مساله را بسیار جدی تر می نماید. از طرف دیگر، بسکمک از مفسران از منظر نقد ادبی و نظریه ادبی وارد خوانش آثار کی یرکگور شدند. بنابراین، این دوگانه ایجاد شده است که آیا کی یرکگور فیلسوف است یا اهل ادبیات؟ ایده فلسفه ادبی از همین دوگانه برآمده است. این ادعا که وجه ادبی آثار کی یرکگور هم زمان وجه فلسفی هم دارد. ما این ایده را به صورت مبهم در جاهای مختلفی شنیده ایم که بین چیستی و چگونگی، بین محتوای سخن و نحوه سخن، ربط ذاتی و بنیادی وجود دارد. منتها نشان دادن این ایده به صورت جزئی و دقیق تر کاری است که من در این رساله بر عهده گرفتم و سعی کردم که این مساله را با عنوان فلسفه ادبی قرار بدهم.

حاجی بیگلو در انتها گفت: به معنای دقیق تر، فلسفه ادبی رویکرد خود را از فلسفه زبان به طورکلی اتخاذ می نماید. تحلیل فلسفی در باب زبان رویکردی است که در فلسفه ادبی هم حضور دارد، اما موضوع آن به صرف گزاره های خبری و قیاس ها و براهین خلاصه نمی گردد، بلکه بقیه گفتارهای ممکن در زبان، از جمله گفتارهای شعری، خطابی، جدلی و غیره را هم موضوع خودش قرار می دهد و تعبیر فلسفه ادبی از همین جا است. بنابراین، من کوشیدم به واسطه تقابل نظرات بین دو فیلسوف کی یرکگور و هگل در مورد این مساله به آن چشم انداز و ایده فلسفه ادبی بپردازم. در فرایند پژوهش این مساله برای من مسجل شد که فلسفه ادبی به معنی دقیق تر کلمه ایده ای از علم منطق است که دستِ کم در سنت مشایی حضور داشته است. یعنی چنان که در ارغنون ارسطو می بینیم، منطق صرفاً به بحث در باب قیاس و برهان خلاصه نمی گردد، بلکه گفتارهای شعری و خطابی و دیگر صورت های احتمالی گفتار هم در دایره علم منطق می گنجد. عموماً تصور بر این بوده است که این مجموعه آثار منطقی ارسطو صرفاً به این دلیل جمع آوری شدند که جای دیگری برای آنها نبوده است. منتها، به خصوص براساس یکی از رساله های فارابی در باب آثار افلاطون به نظرم می رسید که قلمرو منطق گسترده تر از آن چیزی است که امروزه، چه در منطق سنتی خودمان چه در منطق جبری جدید، تصور می گردد و سعی کردم در این رساله از آن دفاع کنم.

راه کوتاه هایدگر و راه طولانی ریکور

سیده اکرم برکاتی، برگزیده ششمین دوره جایزه دکتر رضا داوری اردکانی، گفت: بحث خود و خودفهمی طبیعتاً برای هر فردی در دوران زندگی اش مطرح می گردد. این موضوع برای من خیلی زودهنگام و عمیق مطرح شد و تا دیرزمانی ادامه پیدا کرد. در واقع، این موضوع را به دوره دکتری موکول نموده بودم تا با تمرکز بر آرای ریکور به آن بپردازم. آشنایی من با گادامر، هایدگر و ریکور که هر سه مربوط به حوزه هرمنوتیک فلسفه می شوند، از همان ابتدای آشنایی ام با حوزه هرمنوتیک و فلسفه بود. با آرای هایدگر بسیار مأنوس بودم. در واقع، برای دغدغه ها و مسائلی که در آن موقع برای من مطرح بود، در آرای هایدگر پاسخ هایی پیدا می کردم. حداقل آرای هایدگر راستای را برای من باز کرد تا بتوانم پرسشگری خودم را در همین راستا دنبال کنم و بدون اینکه خیلی با اسامی این فیلسوف ها به شکل اختصاصی مواجهه داشته باشم، به شکل مساله محور با اندیشه آنها روبه رو بودم. بحث گادامر را برای رساله ارشد انتخاب کردم، چون فکر می کردم خیلی زود است که سراغ مباحث ریکور بروم. به خصوص اینکه آن موقع به اندازه کافی کتاب ترجمه شده از ریکور نبود و ریکور فیلسوف سختتری است که در زمینه های متعدد آثاری دارد.

وی ادامه داد: در دوره دکتری بحث هایدگر و ریکور را در موضوع خودفهمی کنار هم قرار دادم، چراکه اشتراک هایی بین اندیشه هر دو فیلسوف وجود داشت. مباحث مربوط به خود و خودفهمی از منظر دو رویکرد متفاوت در آثار این دو مطرح شده است. ریکور در جمله معروفی در مقاله رسالت هرمنوتیک، فلسفه خودش را در قیاس با اندیشه هایدگر قرار می دهد. ریکور می گوید، هایدگر در بحث دازاین و فهم دازاین از خویش که راستا فهم وجود بود، راستای مستقیم و کوتاه را انتخاب کرد. در واقع، هستی شناسی هایدگر به نحو شهودی و مستقیم نشان دهنده این است که دازاین خودش را این گونه درمی یابد. ولی ریکور بر این عقیده است که خودش راه طولانی تری را انتخاب نموده است و به نظرش فهم ما از خویشتن به هیچ عنوان نمی تواند بی واسطه باشد. بلکه باید به وسیله تأویل نشانه ها، آثار، نمادها صورت بگیرد و امری است که مربوط به تأویل و تأمل و تحلیل زبان می گردد. بنابراین، رویکرد ریکور معرفت شناختی و رویکرد هایدگر هستی شناختی است.

برکاتی اضافه کرد: ریکور علاوه بر اینکه این اختلاف را با هایدگر مطرح می نماید، اذعان دارد که هستی شناسی هایدگر را می پذیرد، اما فقط آن را به منزله غایتی که در پیش رو در نظر دارد، قابل دستیابی می داند و باور دارد که این راستای است که باید به سمت آن حرکت کنیم. ولی هرگونه هستی شناسی مستقیم را در عمل امکان ناپذیر می داند.

وی توضیح داد: من در مقایسه این دو تفکر مفاهیم مشترک زمان، زبان و دیگری را در هر دو فیلسوف دیدم و هر یک از آنها فهم ما را از خویشتن در این افق ها ترسیم نموده بودند. اما هرکدام از آنها به شیوه خودشان و با رویکرد خاص خودشان این رابطه را مطرح کردند. مفاهیم دیگری تحت عنوان استعاره، روایت و کنش هم از مباحث تخصصی کارند و اینها هم به نحوی در آرای هایدگر هم دیده می شد. بنابر مقالات و رساله ها مستنداتی پیدا کردم و برای تجزیه وتحلیل این سه مبحث در اندیشه هایدگر تأیید گرفتم. بنابراین، تز به این صورت شکل گرفت که خودفهمی در تفکر هر دو فیلسوف در افق زمان، زبان و دیگری اتفاق می افتد و از ویژگی استعاری، روایی و کنش مندی برخوردار است. در راستای مدلل کردن این تز تمام این مراحل را با جزئیات در فصول انتها نامه نشان دادم. اینکه چه طور در رویکرد هستی شناسی هایدگر خودفهمی در افق زمان، زبان و دیگری محقق می گردد و از ویژگی استعاری، روایی، کنش مندی برخوردار است. و همه اینها را در رویکرد خاص هستی شناختی و راستا مستقیم به قول ریکور نشان دادم و درباره ریکور هم نشان دادم که خودفهمی در افق زمان، زبان و دیگری اتفاق می افتد و ویژگی استعاری، روایی، کنش مندی دارد. اما این تحلیل را هم بنابر رویکرد خود ریکور، معرفت شناختی، نشان دادم.

برکاتی اعلام کرد: در نهایت، توانستیم برای معرفت شناسی ریکور بنیانی هستی شناختی ترسیم کنیم و به علاوه هستی شناسی هایدگر را برای پاسخ گویی به مسائل هرمنوتیکی زایا کنیم. این نکته ای است که ریکور به آن اشاره می نماید. اعتقاد ریکور این است که هستی شناسی هایدگری نمی تواند ما را در پاسخ به مسائل هرمنوتیکی کمک کند، به دلیل اینکه ما به روش احتیاج داریم. بحث احیای روش در ریکور مطرح می گردد. من نیز خواستم در این رساله نشان بدهم که مبنای معرفت شناسی ریکور باید بنیانی هستی شناختی داشته باشد. این بنیان هستی شناختی را می توان در هستی شناسی هایدگر نشان داد. بنابراین، نتیجه این شد که بین هستی شناسی و معرفت شناسی دوری هرمنوتیکی برقرار است و این دور هرمنوتیکی می تواند پیوسته ادامه داشته باشد و بدین ترتیب مرز هستی شناسی و معرفت شناسی با این رفت وبرگشت ها به تدریج محو گردد.

وی در انتها گفت: از نتایج این رساله این است که می توانیم این مبحث را در مسائل میان فرهنگی، مباحث مربوط به توسعه، مسائل اجتماعی مورد بحث قرار دهیم و بدین ترتیب، بنیان قوی تری در این مباحث داشته باشیم. دو مقاله مستخرج از این انتها نامه منتشر شده است و در پژوهش های بعدی قصد دارم به بحث خود و دیگری بپردازم.

bestarticles.ir: بهترین مقاله، گلچینی از بهترین های دنیای فناوری و گردشگری

boostanchat.ir: بوستان گفتگو | انجمن بحث و بررسی فناوری های روز دنیا