خبرنگاران ساختار قصه&zwnjهای شفاهی؛ تلاقی تاریخی خلاقیت و عقلانیت - مجله سرگرمی

همه ما قصه را می شناسیم. زمانی چنان به شنیدن آن پیش از خواب عادت داشتیم که گویی دروازه ورود ما به رویای شبانه کودکی بوده است. زمانی بود که سواد خواندن و نوشتن نداشتیم و پدر و مادر از روی کتاب های رنگارنگ قصه تعریف می کردند و یا عقب تر از آن، مادربزرگ ها و پدربزرگ ها ماجراهای شگفتی را به نقل از نیاکان خود روایت می کردند. جالب اینجاست که آن همه قصه رنگ به رنگ ساختار مشابهی دارند.

شاید به نظر برسد که کشف ساختار این قصه ها از افسون آنها بکاهد اما حقیتی را آشکار خواهد نمود و آن نزدیکی ساختار قصه های شفاهی در سراسر دنیاست.

قصه های شفاهی یا فولکلور، در قرن های هجده و نوزده میلادی مورد توجه محققان نهاده شد و این دورانی بود که تمدن اروپایی از نظر شهرنشینی، تجارت و ارتباطات در حال گسترش بود. پس از آن دنیا انقلاب هایی را در فرانسه و روسیه تجربه کرد. در چنین دورانی روشنفکران و سیاستمدارانی به ویژه در روسیه کوشش کردند خود را با نویسندگان و دهقانانی که خواست ها و آرزوهایشان در شکل قصه های پریان مطرح می شد و جنبه دیگر انقلاب را تشکیل می دادند، هم گام نمایند.

در همین دوران اما جریان دیگری توسط صورت گرایان ظهور کرد که آفرینش ادبی خلاق قصه های شفاهی را به ساختاری قابل درک تقلیل داد تا این قصه ها را از معنایشان دور و افسون آنها را بی اثر کند. در این میان ولادیمیر پراپ درست در محل تلاقی تاریخی خلاقیت و عقلانیت ایستاده است.

پراپ، مردم شناس صورت گرای روس، با مطالعه ریخت شناسانه قصه های پریان روسی در سال 1928، شروع گر روایت شناسی نوین بود. او الگوی حاکم بر این قصه ها را استخراج کرد و نشان داد قصه های پریان، به رغم تکثر و تنوع ظاهری، از نظر انواع قهرمانان و عملکرد آنها، دارای نوعی وحدت و همانندی است؛ به گونه ای که تعداد عملکردها محدود، توالی آنها مشابه و ساختار این قصه ها یکسان است.

این آنالیز به دوره او محدود نشد و هنوز هم در قرن حاضر این ساختارها و همچنین تقابل دو جریان اندیشه و احساس، زنده و محل گفت وگوست. هنوز مقالات متعدد دانشگاهی با رویکرد پراپ در زمنیه روایت شناسی، ادبیات شفاهی، ساختارگرایی و ... در جامعه دانشگاهی منتشر می گردد و بارها این ساختار بر داستان های کهن پیاده سازی و مورد آنالیز نهاده شده است.

یکی از پژوهش های انجام شده در این باره کتاب ولادیمیر پراپ و قصه شفاهی دنیای نوشته پیتر جلیت است. این پژوهشگر دانش آموخته دانشگاه پواتیه فرانسه در سال 1997 میلادی به ساختار مطرح شده پراپ نگاهی دوباره انداخته و ضمن تقلیل 31 کارکرد مطرح شده توسط پراپ، آنها را با داستان های اقوام هندواروپایی و حتی نپالی، روسی و ایرلندی تطبیق داد.

کارکردهای الگوی پراپ را به پنج تا کاهش دادم ، زیرا این پنج کنش روایی، تنها عناصر تغییر ناپذیر قصه ها هستند (شامل موقعیت نخستین، تعامل با یاریگر ، تعامل با شاهزاده یا شاهبانو ، تعامل با دشمن و بازگشت به خانه). آن کار کردهایی را که همواره در قصه ها حضور ندارند ، ذیل یکی از آن پنج کنش گنجاندم. (ص. 24 مقدمه)

اثر جیلت در واقع هفدهمین جلد از مطالعات زبان و ادبیات روسی دانشگاه میشیگان است. ولادیمیر پراپ و قصه شفاهی دنیای بیش از هر چیز شبیه رساله دانشگاهی است که در مقدمه 32 صفحه ای آن به شیوه مقدمه رساله ها به فرضیه و دلیل انتخاب متون اشاره شده است.

نخستین فصل از اثر نیز به نظریه های پیشین می پردازد. تجزیه و تحلیل قصه ها بخش دوم کتاب است که در آن قصه های نپالی، ایرلندی و روسی مورد مطالعه قرار می گیرند. پس از آن نویسنده در فصل تجزیه و تحلیل مجموعه گسترده تری از قصه ها به قصه های شفاهی آفریقای شمالی، منطقه جنوب صحرای آفریقا، چین، آمریکای شمالی و جنوبی می پردازد. قصه شگفت و سایر ساختارها و پیوند نظریه های متنی و بافتی عنوان دو بخش نهایی پیش از کتابنامه و نمایه است.

می توان چنین فرض کرد که گوش کردن به قصه شفاهی (قصه های دنیا دیگر) برای دور شدن از دنیا معمولی است، ولی نه فقط برای این مقصود. هدف آن است که در دنیا دیگر و با تمرکز بر بافت جدید آنجا، واقعیت های متفاوت از زندگی را به شکلی متفاوت و تغییر شکل یافته ببینیم. به گفته هولبک، خطاست که قصه ها را صرفا ناقل اطلاعات بدانیم. آنها ابزاری هستند برای تغییر دادن آنچه شخص از واقعیت بازسازی شده در می یابد. آنها از یک زبان قدرت استفاده می نمایند. (ص. 166)

این اثر که در 230 صفحه توسط انتشارات علمی و فرهنگی با ترجمه پگاه خدیش منتشر شده است به دلیل ارجاعات دقیق متن و بخش کتابنامه می تواند منبع خوبی برای مطالعات دانشگاهی و مرجعی برای مقاله دانشجویان باشد.

قصه های عامیانه جلوه گاه فرهنگ هر ملت است و از آرزوها و تخیلات توده مردم شکل گرفته است. قصه های شفاهی حتی اگر ساختار یکسانی داشته باشند و حتی اگر به شیوه صورت گرایان روسی موضوعی شوند برای تجزیه و تحلیل علمی، هنوز دارایی فرهنگی اقوام محسوب می شوند و صدایی که از دنیا دیگر به گوش می رسد؛ دنیا افسون و افسانه.