اَبَرمسئله ایران چیست؟ - مجله سرگرمی

به گزارش خبرنگاران، سال های قبل بود که مسعود نیلی، اقتصاددان و دستیار اسبق حسن روحانی به آنالیز ابرچالش های حوزه مالی پرداخت. او گفته بود که علت ایجاد ابر چالش های امروز اساختار اقتصاد است و این مسائل را کسی از بیرون به ما تحمیل ننموده، بلکه حاصل تصمیمات غلط خود ما در سال های گذشته بوده است.

به اعتقاد نیلی، بحران منابع آب، مسائل زیست محیطی، صندوق بازنشستگی، بودجه دولت، نظام بانکی و بیکاری شش ابر چالشی است که اقتصاد ایران با آن روبرو است.

پس از مسعود نیلی، محمد فاضلی جامعه شناس و تحلیلگر حوزه سیاستگذای مسئله انباشت ناکارآمدی را عنوان نمود. او گفته بود که وضع پیشآمده محصول عوامل مختلفی است؛ نخستین عامل انباشت ناکارآمدی است، در اینباره بعضی معتقدند که این مسئله احساس ناکارآمدی است، اما به عقیده من این خودِ ناکارآمدی است.

در این میان علی دینی ترکمانی نیز در تبادل نظر با خبرنگاران مسئله شکست نظام مند را طرح کرد. او در این رابطه می گوید که اقتصاد و جامعه ایران درگیر پدید های به نام شکست در هماهنگ سازی سیاستی و شکست نظاممند است. بدین معنا که اجزای سیستم یا نظام هماهنگی لازم را ندارند.

با این اوصاف پیرامون این موضوع با دکتر غلامرضا حداد، تحلیلگر حوزه سیاستگذاری و مدیر گروه سیاستگذاری عمومی دانشگاه علامه طباطبایی به تبادل نظر نشستیم.

آقای دکتر حداد به نظر شما ابرچالش و ابرمسئله ای که باعث به وجود آمدن کلان بحران ها و خرده بحران ها در ایران شده است، چیست؟

اگر چه در نقطه عطف جابجایی کابینه ها هستیم و همواره در نقطه عطف جابجایی قدرت در دستگاه اجرایی ما با تغییراتی روبرو بودیم. مشخصاً شیفت گفتمانی، یعنی خرده گفتمانی انجام شده است، رویکردی که در سیاست خارجی تغییر نموده و همینطور در سیاست داخلی. اما من تصور نمی کنم که بحران های ساختاری و عمیق جمهوری اسلامی با این جابجایی ها و شیفت های خرده گفتمانی قابل حل باشد.

با این حال ابتدا باید ابرمسئله شناسایی شود. چرا که تا ابر مسئله حل نشود باقی مسائل نیز حل نمی شود. بدین معنا که حل مسائل کوچک و خرد به حل ابر مسئله وابسته است و یا به نوعی آن عامل تمامی مسائل دیگر است.

اگر به گذشته نگاه کنیم تقریبا این مشی ما بوده که به ندرت پیش آمده مسائل حل شود. همواره مسائل بر مسائل پیشین اضافه شده است، بحران ها بر بحران های پیشین افزوده شدند و ما یاد گرفتیم که چگونه با این مسائل زندگی کنیم. اما هیچ کدام این مسائل را در صندلی عاملیت، فعالانه نتوانستیم حل کنیم. به اعتقاد من عظیمترین مسئله ما، مسئله اجماع و ناممکن بودن اجماع با تاکید بر ابعاد ساختاری است. بدین معنا که این گونه نیست کارگزار تصمیم بگیرد که جور دیگری رفتار کند و اجماع ممکن شود. کارگزار تصمیم بگیرد به اینکه همراهی و همدلی با سایر کارگزاران و نیرو های سیاسی صورت بگیرد و اجماع امکان پذیر شود. اساساً کارگزار خود در زیر یک جبر ساختاری است و از این بابت اجماع ناممکن شود.

در واقع ریشه ها برمی شود به یک پاردوکس که بنیاد جمهوری اسلامی ایران را شکل داده است. بدین معنا که جمهوری اسلامی از یک سو مبتنی بر رویکرد دولت اندام واره شکل گرفته است. رویکرد هگلی به دولت؛ رویکردی که دولت ابزاری در خدمت فرد و احتیاج های فردی نمی بیند. بلکه متقابلا فرد را در خدمت آرمان های دولت می بیند و رستگاری و نهایتا امری بسیار متعالی تر از احتیاج های لیبرالی فردگرا تعریف می نماید که لزوما در دولت متحقق می شود. دولت های دینی مدرن هم به نوعی در این فلسفه ریشه دارند، از جمله جمهوری اسلامی. آن ابعادی که اسلامیت سیستم را نمایندگی می نماید، بر رویکرد اندام واره پایدار است. بدین معنا که این دولت نیست که در خدمت مردم است، بلکه این مردم اند که در خدمت دولت قرار دارند تا آرمان های متعالی او تحقق یابد. با این وجود رستگار انسان در ذیل چنین کلان دولتی، رستگاری بسیار معنوی ومتعالی نسبت به احتیاج های مادی است.

در عین حال رویکرد دیگری نسبت به دولت وجود دارد که رویکرد ابزاری است. فرض بر این است که دولت این گونه نیست که یک موجود ابدی و ازلی باشد، بلکه یک موجودیت ابزاری است. بدین معنا که یک روزی انسان ها تصمیم گرفتند که دولت را خلق نمایند تا به آن ها یک سری خدمات بدهد. برای آن ها کالای عمومی فراوری کند و در اختیارشان قرار دهد. یا اینکه نواقص بازار را جبران کند. از این منظر این دولت است که در خدمت فرد و آحاد جامعه است؛ بنابراین این ابعادی از جمهوری اسلامی است که جمهوریت را نمایندگی می نماید و نمود این رویکرد ابزاری به دولت هستند. جالب اینجاست که جمهوری اسلامی ترکیبی از این دو رویکرد است. یعنی در عین اینکه رویکرد اندام واره بنیاد های نظم سیاسی را شکل داده است، شما رویکرد ابزاری را در این زمره می بینید.

تصور کنید این رویکرد ابزاری با کنار رفتن دولت موقت حذف می شود و با زایش کارگزاران سازندگی مجددا در جمهوری اسلامی احیا می شود و هر دوی این رویکرد ها به سلسه مراتبی از اقتدار در درون ساختار سیاسی جمهوری اسلامی شکل دادند؛ بنابراین اینجا باورها، مبانی فلسفی و افکار به منافع مادی و یا در واقع عناصر مادی را تبدیل به منابع می نمایند و در این سلسله مراتب توزیع می نمایند. بدین معنا با فرض اینکه ما باورمند هستیم به این که دولت موجودیتی است که رستگاری انسان را مبتنی بر یک سری آرمان ها متحقق کند. این ساختار در قالب یک سری از قواعد تنظیمی و تکوینی شکل می گیرد. توزیع منافع که می تواند از جنس دسترسی به منابع تخفیفی و اقتداری باشد، درآن منزلت ها به گونه ای شکل می گیرد که یک سلسله مراتب تبعیض آمیز و یا اقتداری صورت بپذیرد.

در فرم اندام وارگی کسانی در بالاترین صندلی در آن سلسله مراتب قرار می گیرند که تعهد بیشتری به تحقق آرمان ها دارند و یا صلاحیت بیشتری در این زمینه دارند. اما متقابلا در رویکرد ابزاری در قالب این سلسه مراتب کسانی در مراتب بالای قدرت قرار می گیرند، شایستگی و بهره وری بیشتری و به زبان ساده تر کسانی که می توانند خدمات عمومی را بهتر ارائه نمایند و منطق بازار بر آن پایدار است. یعنی فراوری کالای عمومی با کمترین هزینه و با بیشترین فایده و با تضمین بالاترین سطح عدالت.

تصور کنید این دو رویکرد، دو سلسله اقتدار متعارض را در برابر یکدیگر قرار می دهد. هر شکلی از تقریر در اصول آن ساختار های معنایی و یا در آن رویکرد ها با مقاومت های جدی روبرو می شود. یعنی تصور کنید براساس رویکرد اندام واره روحانیت می بایست در بالاترین صندلی این سلسله مراتب اقتدار قرار بگیرد. با این حال هر شکلی از تقریر، یعنی شما بخواهید رویکرد ابزاری را مرجح و یا جایگزین رویکرد اندام واره کنید با مقاومت جدی کسانی که در مراتب بالا قرار گرفته اند روبرو می شوید. در واقع این مخالفت، مخالفت در کنش کلامی نیست. در حقیقت این ها دارند به منابع مادی شکل می دهد و مقاومت ها هم از جنس مقاومت های مادی و تعین یافته و از جنس قدرت است.

به همین ترتیب سیاست خارجی ما هدف غایی آن و مهم ترین رویه ای که تمامی استراتژی ها و رویکرد ها در راستای آن شکل می گیرد؛ رفاه، آسایش، معیشت، توسعه و یا آزادی آحاد جامعه ایران نیست. بلکه اهداف سیاست خارجی ما استکبار ستیزی و حمایت از مستضعفین است. از این منظر این رویکرد اندام واره است. در حالی که اگر رویکرد دولت ابزاری باشد از سیاست خارجی که ادامه سیاست داخلی است می بایست جستجوی منافع ملی را کند، که مخرج مشترک آحاد جامعه است. اما می بینید که اهداف این سیاست خارجی نسبت چندانی با منافع آحاد جامعه ندارد. چرا؟ به این دلیل که در سلسه مراتب قدرت گروه هایی توانسته اند ترجیحات خود را به هزینه عمومی تحمیل نمایند که بالاترین صندلی و منزلت را دارند؛ بنابراین شما می بینید مهم ترین مسائل ما در حوزه سیاست خارجی هم از همین موضوع نشات می گیرد.

منابع رانت به ما یاری می نماید که هزینه های پیگیری اهداف آرمانی تامین شود. چرا که دولت های پساانقلابی بعد از یک دوره بر می گردند و از رویکرد های آرمانی شان فاصله می گیرند. به این دلیل که هم شور انقلابی فروکش می نماید و هم اینکه تحمل هزینه های آرمان خواهی سخت می شود. اما منابع رانت باعث شده که ما تا آن جایی که می توانیم این اهداف را دنبال کنیم، چرا که هزینه های آن طریق منابع رانت تامین می شود. از طرف دیگر کارکرد های ابزاری دولت ها هم زیر سوال رفته است. یعنی منطق رویکرد ابزاری به دولت، منطق خرید خدمت است. بدین معنا که جامعه پولی را پرداخت می نماید و با هزینه عمومی دولت یک خدماتی ارائه می نماید. اما منابع رانت این منطق را زیر سوال می برد، چراکه منطق رانتی در واقع خرید رضایت است.

به نظر شما چه عاملی باعث شد که یکپارچی در سیاست گذاری امکان ناپذیر شود؟

در منطق دولت ابزاری، جامعه هزینه های خرید دولت را تامین می نماید، اما در منطق دولت رانتی، دولت هزینه خرید رضایت جامعه را تامین می نماید. از طریق دیوان سالاری بدین ترتیب رانت را توزیع می نماید تا رضایت عمومی ایجاد شود. از این منظر منطق دولت ابزاری را زیر سوال می برد، چرا که منطق آن می گوید که دولت دلیلی برای جوابگو بودن به جامعه نمی بیند. اگر از این منظر که نگاه کنیم می بینم که در این تعارض فلسفی که دو نوع رویکرد فلسفی متضاد در درون یک سیستم جمع شده اند و سلسله مراتب خودشان را شکل داده اند. از این منظر تصور می کنم که این مسئله باعث شده که نتوانیم به اجماع برسیم.

در رویکرد های سیاست گذاری مالی شما می بینید که ما همه چیز هستیم. از یک سو در شدیدترین حالت ممکن تعرفه اعمال می کنیم و از سوی دیگر در بحث سیاست ها، ضد بخش های مولد اقتصاد و بخش هایی که می تواند صادرات را تقویت کند، به شدت از دلالی حمایت می شود. از طرف دیگر در سیاست گذاری های توسعه هم بدین شکل است. ما مولفه هایی از سیاست گذای توسعه درون گرا و جایگزینی واردات داریم و همزمان با آن شاهد مولفه های برون گرا و توسعه صادرات هستیم. علاوه بر این موارد بسیاری از این دست می توان یافت.

ناممکن بودن اجماع، باعث شد که یکپارچی در سیاست گذاری امکان ناپذیر شود؛ و این مسئله به موضوع تعارض منافع بر می شود که در سلسله مراتب قدرت شکل گرفته است. این مسئله باعث شده که کشور از منظر منطق اقتصاد سیاسی شتر، گاو و پلنگ باشد. از یک طرف می بینیم که مولفه های یک نظم سیاسی بسته را داریم و از سوی دیگر می بینیم که نسبت به بعضی دولت های نئولیبرال هم سرمایه داری تر هستیم. مشخصا در موضوع کرونا می توان به مثالی شاخص اشاره نمود. می بینیم که ما تنها نظم سیاسی بسته ای هستیم که در کنترل قرنطینه ناپیروز بودیم. در حال حاضر عمده رویکرد های چپ انتقادی بحث می نمایند در باب اینکه دولت هایی شبیه به چین، کره و این هایی که نظام های متمرکز بودند در کنترل قرنطینه پیروز تر عمل کردند، اما جمهوری اسلامی یک استثنا است. ما یک نظام سیاسی بسته هستیم که از مواهب بسته بودن بی بهره هستیم.

از سوی دیگر ما تنها دولتی هستیم که واکسیناسیون عمومی را که حداقلی ترین کالای عمومی در حوزه بهداشت و سلامت عمومی جامعه است که حتی نئولیبرالی ترین نمونه های فعلی دولت در دنیا که ایالات متحده آمریکاست، از زیر بار آن شانه خالی نمی نمایند، بلکه بیشتر از جمعیت خودش واکسن تامین می نماید. جمهوری اسلامی ایران تنها نمونه ای است که واکسیناسیون را بازاری می نماید و به بازار می سپارد. ما از بسته بودن تمام معایب آن را داریم و منفعت نداریم و همچنان که از باز بودگی. بنابراین من فکر می کنم در حوزه سیاستگزاری داخلی در آن سلسه مراتب اقتداری که گفته شد بحث های اجرایی جایی ندارد. اصلا ابزار لازم برای میل به اجماع در اختیار آن قرار ندارد.

در گذشته ادبیات قابل توجهی در حوزه چالش های مسائل اقتصاد سیاسی ایران و راه حل های آن فراوری شده که تا حدودی اجماع نسبی نسبت به آن وجود داشته است، اما چرا این ها هیچ وقت به نتیجه نمی رسند؟ این به دلیل آن ابرمسئله است. تصور کنید تمام برنامه ها از طریق یک دولت منظم، علمی و با پشتوانه تجربی، نظری و اجرایی خیلی قوی سرکار بیاید. اما او حداکثر می تواند قبل از این جابجایی را تضمین کند، ولی هیچ گاه منجر به تغییر عظیم نخواهد شد. چرا که ابرمسئله ما حل نمی شود و این ابرمسئله بر می شود به اینکه از نظر ساختاری ما فاقد انسجام و یکپارچی هستیم. ما دو ساختار با دو منطق متمایز را در مقابل هم داریم و این باعث شده که مسائل به نتیجه نرسد.

در این زمینه خروجی سیاست خارجی ما هم بدین شکل است. اما اگر در خصوص موضوع سیاست خارجی بحث کنیم، فکر می کنم اگر دولتی سرکار بیاید و خیلی هم یاری کند می تواند حداقل هایی را تامین کند. اگر بخواهد همان حداقل ها را تامین کند نکته مهم آن به سیاست خارجی بر می شود. آنجا می بایست دست بگذارد. من تصور می کنم که برجام دولت دموکرات ها یک فرصت تاریخی برای جمهوری اسلامی ایران است.

نکته اول این است که احیای برجام اجتناب ناپذیر است. آن زمانی هم که ما برای مذاکرات برجام رفتیم آن زمان اجتناب ناپذیر بود. در واقع دولت مبتنی بر قاعده عقلانیت در دقیقه نود به نکته ای رسیده بود که دیگر نمی توانست ادامه دهد و ربطی هم به دولت آقای روحانی نداشت. چرا که شروع فرایند مذاکرات به پیش از دولت او بر می شود؛ بنابراین سیستم به نتیجه رسیده بود که تداوم وضع موجود امکان ناپذیر بود و به سوی برجام رفت. اما با توجه به ظرفیت هایی که ما داشتیم و با توجه به منابعی که در اختیارمان قرار داشت، به نظر برجام دستاورد خوبی بود؛ بنابراین در شرایط فعلی که شرایط ما تقریبا شبیه به پیش از برجام است و با توجه به اینکه آن دستاورد نسبتا خوبی بوده و به نسبت توانمندی های ما دستاورد قابل توجهی بوده است، بازگشت به برجام شرایط خیلی خوبی دارد.

نکته بعدی هم این است که ما باید از فرصت حضور دموکرات ها هم استفاده کنیم. دشمنی با ایالات متحده قابل حل نیست، به این دلیل که او هم مبتنی بر یک جبر ساختار معنایی، ایالات متحده دگر هویت ساز ماست. دگریست که جای تمامی دگر ها را همچون دگر تاریخی، دگر داخلی و دگر خارجی را در مجموع به نحوی گرفته است که معنای جمهوری اسلامی در مشاخصه با آمریکا شکل گرفته است. او تقدم فلسفی - وجودی نسبت به ما دارد. او باید باشد که جمهوری اسلامی معنا داشته باشد. از طرف دیگر ظرفیت بسیار بالایی برای فرافکنی داشته است و همان اندازه که دولت اندام واره در اداره خدمات ناکام بوده آن را به ایالات متحده ارجاع دهد و بگوید که این هزینه های مقاومت ماست. همچنین هر اندازه که او در کارکرد های دولت ابزار ناپیروز بوده، نشانه پیروزیت ما در دولت اندام واره است؛ بنابراین دشمنی با آمریکا اجتناب ناپذیر است و کاری با آن نمی شود کرد. آن سلسله مراتب قدرت هم بدین ترتیب شکل گرفته وطبیعی است که جایجایی در آن امکان ناپذیر است. چرا که با مقاومت های جدی روبرو می شود.

هر شکلی از تغییر جدی در سیاست خارجی ما به معنای جابجایی در آن سلسله مراتب اقتدار است و طبیعی است که با چنگ و دندان از آن دفاع می نمایند و مانع از تغییر آن خواهند شد. در هر صورت جمهوری اسلامی هم می داند که این دشمنی می بایست مدیریت کند. چرا که در عین اینکه آمریکا دگر هویت ساز ما است، می تواند هویت سوز هم باشد. آمریکا تنها ابرقدرت (Hyper Power) فعلی در دنیا است که ابعاد فرهنگ تعارضی در حوزه ها امنیتی و نظام غیرقابل موازنه است و این دشمنی باید کنترل شده عمل کند. جمهوری اسلامی باید دقت کند که می تواند در کنش های کلامی خودش دشمنی را تداوم ببخشد، اما ضروری است که جلوی پیش فراینده بودن این دشمنی را در عمل بگیرد.

با این وجود فکر می کنید که برخلاف نگاه همواره منفی و یکپارچه جمهوری خواستار به ایران، آیا دموکرات ها برای ایران فرصت هستند؟

درست است، دموکرات های برای ما یک فرصت هستند؛ چراکه تاریخ نشان می دهد و نظریه های روابط بین الملل نیز به ما می گویند که دموکرات ها بیشتر اهل مماشات هستند و نمی توانند ورود مستقیم به منازعات امنیتی را براساس مبانی نظری خودشان توجیه نمایند. آن ها همواره بر دخالت مستقیم به خاطر مبهم بودن نتایج آن در خصوصش تردید داشته اند. اما برخلاف آن، جمهوری خواستار به سادگی می توانند در منازعات امنیتی-نظامی مداخله صریح و مستقیم داشته باشند. به خاطر اینکه مبانی نظری جمهوری خواستار رئالیستی است، اما دموکرات ها لیبرال هستند.

در واقع لیبرال ها دنیا بیرون و درون برای شان یکی است و حقوق بشر در مبانی نظری شان ارزش متعالی تمام دنیا است. اما رئالیست ها معتقدند که سیاست داخلی قواعد خودش را دارد و سیاست خارجی قواعد خودش را دارد. آن ها می گویند که داخل اصل اخلاق، حقوق بشر و آزادی است وبیرون از این فضا جنگ و دعوا است؛ بنابراین آن ها به سادگی وارد منازعات نظامی می شوند و این برای جمهوری اسلامی نقطه خطر است.

نکته دیگر این است که دموکرات ها برخلاف جمهوری خواستار دولت را متنوع و متکثر می بینند. اما جمهوری خواستار تصویر یک پارچه از دولت دارند. یعنی آن ها ترجیح می دهند که بگویند ایران یک ایران است و یک شخصیت دارد. نگاه ادعایی جمهوری خواستار به ایران دولت یاغی و محور شرارت است. در مقابل اصولگرایان ما نیز چنین فکر می نمایند. این ها تعابیر انسان انگارانه است، اما دموکرات ها این گونه به قضیه نگاه نمی نمایند. آن ها دولت را یک پارچه نمی بینند. آن ها مجموعه ای از متنوعی از آدم ها، تشکل ها و منافع متفاوت با پیچیدگی ها خاص خود می بینند.

این بدان معناست که برخلاف جمهوری خواستار که می خواهند بگویند که تمام ایران شبیه یکدیگر هستند و مثل هم فکر می نمایند. اما دموکرات ها همراه با اروپایی ها می گویند که در ایران طیف های متنوعی وجود دارند و فقط به چهره عبوس و ترش روی نظامی ها نگاه نکنید. در آن جا امثال ظریف و اصلاح طلبان وجود دارند که بلدند انگلیسی حرف بزنند و می توانیم با آن ها تعامل کنیم. اگر بیاییم آن ها را تقویت کنیم، رفتار جمهوری اسلامی را می توانیم تغییر دهیم. از این منظر همواره برای جمهوری اسلامی این یک فرصت بوده وتوانسته در این میدان خوب بازی کند و هر دو چهره به شکل مکمل استفاده کند.

اما در جا هایی ما بد کردیم، مثلا ترامپ ما را بازی داد و سپاه را تروریستی خاطرنشان کرد. در واقع این کار نمادین بود، چرا که تمام بخش های سپاه مورد تحریم بود. اما با این کار ما به فاصله 48 ساعت تمام ایران تصمیم گرفت که بگوید ما سپاهی هستیم، چه در دولت و چه درمجلس. این درست همان بازی بود که ترامپ می خواست اتفاق بیفتد و تصویر یکپارچه از ما را نشان بدهد و گفت که ببینید همه این ها می گویند که ما سپاه هستیم، بنابراین این تصویر دوگانه معنا ندارد.

اگر این دوگانه وجود داشته باشد، بدان معناست که جمهوری اسلامی می تواند انعطاف بیشتری در عمل داشته باشد. دموکرات ها این فرصت را به ما می دهند که بتوانیم این دوگانه را بازی کنیم. همچنین نکته دیگری که دموکرات ها فرصت هستند و می توان به آن اشاره نمود این است که جمهوری خواستار به این دلیل که بین داخل و خارج از ایالات متحده تمایز قائل می شوند و ارزش های متفاوتی را در هریک از این حوزه قائل هستند. هیچ منعی برای مبهم کاری با دولت های اقتدارگرای منطقه برای موازنه کردن ما ندارند؛ بنابراین دیدیم که ترامپ با عربستان سعودی می بندد و وارد ائتلاف می شود. اما دموکرات به واسطه ارزش های آزادی و حقوق بشر که دنیای هستند آزادی عمل به اندازه جمهوری خواستار برای موازنه کردن ایران ندارند.

مجموعه این عوامل به جمهوری اسلامی ایران این فرصت را می دهد که بیشترین استفاده را ببرد، اما مشروط به اینکه دشمنی را مدیریت کند. یعنی کج دار و مریز موضوع را پیش ببرد و در دشمنی اندازه نگهدار باشد. در واقع می تواند در لفظ همچنان همه چیز علیه آمریکا است بگوید. اما در عمل می بایست همه چیز بدون آمریکا را پیش ببرد.

به نظر شما آیا می شود احتمال داد که پس از احیای برجام و بهبود روابط ایران با آمریکا سطح همکاری ها افزایش یابد؟

اگر خیلی هوشمند باشیم، می شود به سمت همکاری موردی با آمریکا رفت. اما در نهایت من بعید می دانم که چنین اتفاقی رخ دهد. این سطح از عقلانیت ساختاری دور از ذهن است و نکته اینجاست که رئیس جمهور توان چنین اجماع سازی را ندارد. یعنی یکپارچه کردن خروجی های سیاست خارجی بعید است که در توان یک رئیس جمهور باشد. به این خاطر که بازیگر و بازیگرانی حضور دارند؛ همان کسانی که در برابر برجام مقاومت کردند و وقتی که به نتیجه رسید در تضعیف آن کوشیدند و در حال حاضر نیز در حال مقاومت هستند، بدون شک در شرایط بعدی نیز مقاومت بسیار جدی خواهند داشت چرا که منافعی دارند؛ بنابراین چنین چیزی بسیار سخت است.

بنده امیدوارم رئیس جمهور بعدی هرکسی که هست هم و غم خود را روی یکپارچگی ساختار بگذارد و آن را تقویت کند. اگر چه در کوتاه مدت به سرانجامی نخواهد رسید، اما به نظر درمان ما چه در سیاست داخلی و چه در سیاست خارجی اجماع است. امیدوارم که شخصیتی رئیس جمهور شود که گرچه از نظر اهرم های سازمانی صندلی ساختاری رئیس جمهور این امکان را ندارد، اما از نظر شخصیتی وجاهت و کاریزمایی داشته باشد که شاید بتواند تاثیرگذار باشد.

دور زمین