آشنایی با هنر منبت کاری - مجله سرگرمی

هنر منبت کاری چیست؟

منبت کاری چوب یکی از صنایع دستی ایران است که در آن روی چوب حکاکی و کنده کاری انجام می گردد. لغت منبت از نبات به معنای رویانیده گرفته شده است. دلیل این نام گذاری این بوده که گل و گیاه های برجسته بر روی چوب و سنگ یادآور روییدن گیاه بر روی آن است.

تاریخچه ای از منبت کاری

• قدیمی ترین اثر منبت کاری مربوط به یک لنگه در چوبی در مسجد جامع عتیق شیراز است که در دوره عمر و بن لیث صفاری ساخته شده است و یک زیرسازی از چوب تبریز دارد و روی آن را با خلال هایی از چوب گردو و نقش های چندضلعی تزئین نموده اند.
• یکی دیگر از آثار بسیار قدیمی منبت کاری، یک سردر قدیمی است که از چوب کاج در قرن چهارم هجری ساخته شده است و روی آن را با خط کوفی و خیلی ظریف تزئین نموده اند.
• بنیان گذار هنر منبت کاری هم مانند دیگر هنر ها از مردمان عادی شهر بودند، ولی به طور دقیق نمی توان زمانی را به ابداع این هنر نسبت داد. ولی چیزی که روشن است بر اساس اسناد موجود منبت کاری در ایران سابقه ای بیش از 1500 سال دارد و بعضی از محققان معتقدند که حتی قبل از ظهور ساسانیان منبت کاری وجود داشته است، ولی اسنادی برای اثبات این موضوع در دسترس نیست.
• پس از ظهور اسلام و ساخت مساجد و مراکز اسلامی، هنرمندان ایرانی تمام توان و کوشش خود را برای برای تزئین مساجد کردند و در کنار هنرهای معماری، کاشیکاری و … منبت کاری نیز بسیار پر هوادار شد و آثار زیاری در این زمینه به وجود آمد، در و پنجره، تزئین مساجد و….

• در دوره صفویه ساخت مکان های مذهبی و کاخ های سلطنتی افزایش چشمگیری داشت و هنرمندان زیادی از شهر های مختلفی به اصفهان که شهری فرهنگی بود و بنا های زیادی در آن احداث می شد، آمدند. هنرمندان در یک مکان به ویژه در شهر گلپایگان جمع شدند و آثاری به یاد ماندنی از خود به جا گذاشتند.
• در پی حمله افغان ها به ایران و پس از آن شرایط برای بعضی فعالیت های هنری و صنعتی نامساعد و محدود شد و بعضی منبت کاران به سمت مشاغل غیر تخصصی رفتند. در این مدت تنها دو شهر گلپایگان از استان اصفهان و آباده از استان فارس مراکزی بودند که منبت کاران فعالیت داشتند و در هیچ جای دیگر نشانی از منبت کاری نبود.
• پس از سقوط سلسله قاجار که مردم از واگذاری کشور به بیگانگان توسط حاکمان خسته شده بودند، در پی راهی برای برگرداندن ارزش های فرهنگی و صنعتی بودند. به دنبال آن استاد علی مختاری گلپایگانی (رئیس صنایع مستظرفه مدرسه دارالفنون) و استاد احمد صنیعی که جزو معدود باقی ماندگان استادان هنر منبت کاری بودند به تهران آمدند و ضمن جدی دریافت حرفه منبت کاری به تربیت شاگردانی جهت احیا و حفظ هنر و صنعت پیشینیان پرداختند. تأسیس سازمان صنایع دستی ایران به عنوان حافظ و نگاهبان صنایع سنتی و بومی وسیلهٔ دیگری بود که باعث شد تا عده ای در زیر چتر حمایت آن گرد آمده و مانع مرگ هنر منبت کاری در ایران شوند.

مواد اولیه برای هنر منبت کاری

مواد اولیه ضروری برای منبت کاری چوب است که از انواع درختان تهیه می گردد. برای زیباتر و با دوام تر شدن کار از چوب های محکم تر و فشرده تر استفاده می گردد. چوب هایی مثل چوب گردو، شمشاد، گلابی و …

آغاز کار به این صورت است که ابتدا طرح مورد نظر را روی چوب می کشند و حکاکی می نمایند و سپس آن را به صورت حجم دار و برجسته درمی آورند.

از ابزار های مورد احتیاج برای منبت کاری می توان به موارد زیر اشاره نمود:

مغار (مهم ترین ابزار است و در چهار نوع مغار تخت، مغار نیم باز، مغار گلویی و مغار شفره وجود دارد)، گیره، سوهان آهنی، میز منبت، گیره نجاری، سوهان آهنی، سوهان کاغذی و پارچه ای و آبی، دریل، کاغذ روغنی، لوازم التحریر، کاغذ پوستی یا کالک، چکش پلاستیکی یا چوبی، تیزکن برقی، قلم مویی، میخکوب، انواع چوب، چسب چوب، کمد وسایل، اره، لیسه، متر، سنگ نفت، لاستیک و…

ایجاد اولین کارگاه منبت کاری

همان طور که در بخش تاریخچه گفته شد، در دوران صفویه هنر منبت کاری بسیار توسعه یافته بود، ولی در دوره قاجار به دلیل عدم توجه به هنر و هنرمند، منبت کاری رو به فراموشی رفت. پس از آن در دوره پهلوی، رضا شاه توجه خاصی به هنر و صنایع مستظرفه داشت و موجب احیای دوباره هنر هایی نظیر خاتم کاری و منبت کاری شد.

در سال 1302 زنده یاد استاد علی مختاری گلپایگانی به پیشنهاد کمال الملک از گلپایگان به تهران عزیمت کرد و در مدرسه دارالفنون در بخش صنایع مستظرفه به ریاست و تدریس شیوه های منبت کاری مشغول شد.

در سال 1311 برای توجه بیشتر و متمرکز ساختن هنر های ملی دستور به تاسیس هنرستان صنایع قدیمیه را داد و از هنرمندان به نام منبت کاری مانند احمدامامی از آباده، برای ایجاد کارگاه منبت کاری و آموزش آن دعوت کردند که به تهران بیاید. زنده یاد احمد امامی به همراه فرزندش علی امامی به تهران آمدند و کارگاه منبت کاری را تاسیس کردند.

استاد احمد امامی تا سال 1319در قید حیات بودند و تا آن موقع خدمات ارزنده و قابل توجهی را در جهت پیشرفت هنر منبت کاری به مردم ارائه دادند. همچنین آثار ارزشمند و زیبایی را از خود به یادگار گذاشتند که در حال حاضر در موزه هنر های ملی نگهداری می گردد.

پس از در گذشت وی، فرزندش ریاست کارگاه و آموزش و تعلیم این هنر به شاگردان را بر عهده گرفت.

مختصری از علی امامی

علی امامی در سال 1291در آباده به دنیا آمد و پس از گذراندن دوران تحصیلش، شوق و علاقه زیادی به هنر پدرش نشان داد و زیر نظر پدرش احمد امامی به آموختن اصول مقدماتی منبت کاری پرداخت و با استعداد قابل توجهی که داشت پدرش او را همراه با خود به تهران آورد و همراه پدر به هنر منبت کاری مشغول شد. پس از مرگ پدر به دلیل مهارت و کفایتی که در این حرفه و هنر داشت مدیریت کارگاه و تعلیم هنرجویان را بر عهده گرفت.

مراکز مهم منبت کاری

هنر کنده کاری چوب و منبت کاری در بسیاری از شهر ها رایج است و هواداران زیادی دارد. از مهم ترین شهر هایی که از قدیم به این حرفه پرداخته اند عبارتند از شهرتاریخی تویسرکان و ملایر (در استان همدان) گلپایگان در استان اصفهان و آباده در استان فارس.

در بوشهر و ارومیه هم منبت کاران حرفه ای وجود دارند، ولی تعدادشان اندک است و در دیگر نقاط کشور هم به صورت پراکنده منبت کاری انجام می گردد. امروزه در چندین شهر از جمله اصفهان، گلپایگان، آباده و شیراز مراکز مهم منبت کاری وجود دارد.

آثار با ارزش منبت کاری

از جمله آثار قابل توجهی که از اساتید مشهور هنر منبت کاری مانند علی امامی برجای مانده می توان موارد زیر را معرفی کرد:

• بوفه عظیم هفده کشوئی منبت و معرق و مشبک کاری که در سال 1319 ساخته شده است. این اثر در زمان سلطنت رضا شاه، در نمایشگاه امتعه وطن، به معرض نمایش گذارده شد و از طرف نمایشگاه مزبور به اخذ مدال نائل گشت.
• کارگاه منبت کاری، در نمایشگاه دیگری که در سال 1325 از طرف وزارت فرهنگ در محل فعلی ساختمان مجلس سنا برگزار شده بود شرکت کرد و با نمایش آثار متعددی از معرق و منبت، مدال هائی قیمتی دریافت کرد.
• میز گرد به وسعت یک متر و پنجاه سانت که سطح آن از طرح های شاه عباسی معرق و اطراف پایه های آن منبت کاری شده است. این میز بسیار نفیس در نمایشگاه سازمان صنایع کشور به معرض نمایش گذارده شد و مورد توجه و استقبال شرکت نمایندگان در نمایشگاه مزبور نهاده شد و مدال ممتاز نمایشگاه را کسب نمود. میز مزبور فعلاً در موزه هنر های ملی نگاهداری می گردد.
• میز مربع مستطیل به طول 5 متر و به عرض یک متر و بیست سانت. کلیه سطح این میز از عاج و صدف واستخوان و چوب های گوناگون با رنگ های طبیعی معرق کاری شده و اطراف میز از چوب فوفل به طور برجسته ساخته شده است. پایه این میز به سبک معماری است. میز مزبور در نمایشگاه جهانی بروکسل نمایش داده شد و مورد توجه و استقبال بینندگان و شرکت نمایندگان واقع گشت و به اخذ مدال طلای گراند پری عظیمترین و ارزنده ترین جایزه نمایشگاه نائل گشت.

سبک های منبت کاری

ساخت منبت به سه شیوه یا سه سبک وجود دارد:

• حکاکی
• برجسته نمایی
• پیکر تراشی

در سبک حکاکی روی چوب به یاری ابزار گود برداری می گردد و در نتیجه نقشه و طرح پایین تر از سطح صاف چوب قرار می گیرد. اما در برجسته نمایی طرح مورد نظر گویی که از سطح کار کاملا جداست. و در سبک پیکرتراشی زمینه صافی دیگر باقی نمی ماند و چوب تماما شکل طرح مورد نظر را می گیرد.

برای آشنایی با هنر خاتم کاری می توانید به مقاله آشنایی با هنر خاتم کاری مراجعه کنید. و اگر تجربه یا نظری در خصوص هنر منبت کاری دارید آن را در بخش نظرات با ما و سایر کاربران خبرنگاران در میان بگذارید.

miniman.ir: مرد کوچک | مجله سبک زندگی و کسب و کار

miniset.ir: مینی ست | مجله خانواده و موفقیت