غار نخجیر: سفری در دل تاریخ به اعماق زمین - مجله سرگرمی

موقعیت جغرافیایی و وجه تسمیه

غار نخجیر در 8 تا 11 کیلومتری شمال شرقی شهرستان دلیجان و در نزدیکی شهر نراق، در دامنه کوهی کم‌ارتفاع به نام «کوه تخت» قرار گرفته است . دسترسی به آن از طریق جاده دلیجان به نراق امکان‌پذیر است .

• نام محلی «هوهو»: پیش از کشف رسمی غار، مردم محلی این مکان را با نام «هوهو» می‌شناختند . این نام‌گذاری ریشه در یک پدیده صوتی طبیعی داشت؛ به دلیل پیچیدن صدای باد در دهانه کوچک و اولیه غار، صدایی شبیه به «هوهو» یا زوزه ایجاد می‌شد . این صدای مرموز و وهم‌انگیز موجب ترس اهالی و دوری آن‌ها از این مکان ناشناخته می‌گشت .

• نام رسمی «چال نخجیر»: نام فعلی غار از منطقه‌ای به نام «چال نخجیر» گرفته شده است . این منطقه در گذشته دشتی گود بوده که شکارچیان، حیوانات را به سمت آن هدایت می‌کردند تا به راحتی آن‌ها را شکار کنند . در گویش محلی (راجی)، «چال» به معنای «پایین» یا «گود» و «نخجیر» به معنای «شکارگاه» است؛ بنابراین، چال نخجیر به معنی «پایین‌تر از شکارگاه» است .

تاریخچه کشف و ثبت ملی

این غار شگفت‌انگیز تا سال 1367 یا 1368 شمسی (1988-1989 میلادی) ناشناخته باقی مانده بود . کشف آن به صورت اتفاقی و در پی یک انفجار در حین عملیات حفاری سازمان آب برای یافتن منبع آب آشامیدنی برای شهر دلیجان رخ داد . متأسفانه، پس از کشف نیز بازگشایی غیراصولی دهانه غار با استفاده از انفجار، باعث تغییر اقلیم داخلی و برهم خوردن سیستم تهویه طبیعی آن شد . به دلیل اهمیت بالای زمین‌شناسی و زیبایی‌های طبیعی، غار نخجیر در سال 1384 شمسی با شماره 13814 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید .

ویژگی‌های زمین‌شناسی و ساختار طبقاتی غار

غار نخجیر یک غار آهکی و طبقاتی است که از سه طبقه مجزا تشکیل شده است . زمین‌شناسان معتقدند که این غار بر اثر حرکت یک گسل معکوس در منطقه‌ای به نام «کاستی واران» و فرآیندهای کارستی (انحلال سنگ‌های آهکی توسط آب) به وجود آمده است . حدود 95 درصد از دیواره‌های غار با رسوبات آهکی پوشیده شده است .

فرآیندهای ژئوشیمیایی و فیزیکی «زنده بودن» غار

صفت «زنده بودن» و «خودترمیم‌گر» به قابلیت رشد مداوم سازنده‌های آهکی (اسپلیوتِم‌ها) در غار اشاره دارد که حاصل فرآیندهای زمین‌شناختی فعال است . این پدیده در دو مرحله اصلی رخ می‌دهد:

1. فرآیند تشکیل (انحلال): آب باران با جذب دی‌اکسید کربن (CO₂) از هوا و خاک، به اسید کربنیک ضعیف (H₂CO₃) تبدیل می‌شود . این آب اسیدی با نفوذ به درز و شکاف سنگ‌های آهک (کربنات کلسیم - CaCO₃)، آن را حل کرده و بی‌کربنات کلسیم محلول ([Ca(HCO₃)₂]) ایجاد می‌کند . این فرآیند انحلال در طول میلیون‌ها سال، دالان‌ها و تالارهای غار را به وجود آورده است .
2. فرآیند رشد و ترمیم (رسوب‌گذاری): هنگامی که آب حاوی بی‌کربنات کلسیم به فضای داخلی غار می‌رسد، به دلیل تغییر در فشار و دما، مقداری از دی‌اکسید کربن خود را از دست می‌دهد . این تغییر، واکنش شیمیایی را معکوس کرده و باعث رسوب‌گذاری کربنات کلسیم جامد (CaCO₃) می‌شود . این رسوبات به مرور زمان، سازنده‌هایی مانند استالاکتیت‌ها و استالاگمیت‌ها را شکل می‌دهند و اگر ترکی در بخشی از غار ایجاد شود، رسوب‌گذاری جدید می‌تواند در طول زمان آن را ترمیم کند .

تداوم این چرخه به یک سیستم هیدرولوژیکی فعال (که وجود دریاچه در طبقه زیرین آن را تأیید می‌کند) و سیستم تهویه طبیعی غار بستگی دارد که دمای داخل را ثابت نگه می‌دارد .

طبقه اول (زیرین): دریاچه و بخش‌های ممنوعه

این طبقه شامل یک سفره آب زیرزمینی و دریاچه‌ای بزرگ و اسرارآمیز است .

• ابعاد دریاچه: این دریاچه بر روی سفره‌های آب زیرزمینی شکل گرفته است . عمق آن در منابع مختلف بین 10 تا 70 متر ذکر شده است .
• محدودیت دسترسی: بخش‌هایی از آب این دریاچه برای تأمین آب شرب شهر دلیجان استفاده می‌شود . به همین دلیل و برای حفظ کیفیت آب، بازدید عمومی از این طبقه ممنوع است و امکان قایقرانی در آن وجود ندارد .

طبقه دوم و سوم (میانی و فوقانی): مسیر بازدید عمومی

طبقه میانی اصلی‌ترین بخش غار است که برای بازدید عمومی آماده‌سازی شده است .

• میزان اکتشاف: از طول کلی غار که بین 8 تا 12 کیلومتر تخمین زده شده، حدود 4 تا 6 کیلومتر توسط غارنوردان شناسایی شده است .
• مسیر بازدید: مسیری به طول 1200 تا 1300 متر در طبقات میانی و فوقانی کف‌سازی، ایمن‌سازی و نورپردازی شده و برای بازدید عمومی در دسترس قرار گرفته است .

تالارها و بخش‌های دیدنی غار

مسیر بازدید عمومی از میان تالارهای متعددی عبور می‌کند که با رسوبات آهکی متنوع و خیره‌کننده‌ای مانند استالاکتیت‌ها، استالاگمیت‌ها، منشورهای بلورین کلسیت، باغ‌های مرجانی و سنگ‌هایی به شکل گل کلمی آراسته شده‌اند .

• تالار چهلستون: یکی از زیباترین بخش‌های غار که به دلیل وجود تعداد بسیار زیاد استالاکتیت و استالاگمیت به این نام خوانده می‌شود .
• تالار سفره عروس: این تالار به دلیل وجود رسوبات آهکی کریستالی کاملاً سفید و براق بر روی کف غار شهرت دارد . بازدید از این تالار برای عموم امکان‌پذیر نیست .
• تالار باغ وحش: مجموعه‌ای از سنگ‌های آهکی که با قدرت تخیل، به حیوانات مختلفی مانند عقاب، لاک‌پشت، گوزن و تمساح شباهت دارند .
• تالار چهلچراغ: نام این تالار از چکیده‌های بلورین و کریستالی متعددی گرفته شده که بازتاب نور از آن‌ها، فضایی درخشان شبیه به یک چلچراغ را تداعی می‌کند .
• تالارهای دیگر: از دیگر تالارهای معروف این غار می‌توان به تالار برزخ، تالار زیبایی‌ها و تالار آبشار گلی اشاره کرد .

حیات در غار

یکی از نکات جالب توجه در مورد غار نخجیر، عدم وجود حیات جانوری بومی در آن است . با این حال، فعالیت‌های انسانی تهدید جدیدی را به وجود آورده است؛ افزایش دی‌اکسید کربن ناشی از تنفس بازدیدکنندگان و ریختن زباله، زمینه را برای رشد قارچ و کپک روی دیواره‌ها فراهم کرده که می‌تواند به ساختارهای متخلخل غار نفوذ کرده و رنگ و نمای طبیعی آن را نابود کند .

چالش‌ها، تهدیدها و اقدامات حفاظتی

ویژگی «زنده» بودن غار نخجیر و ساختارهای 70 میلیون ساله آن توسط عوامل انسانی و طبیعی به شدت تهدید می‌شود.

• آسیب‌های وارده بر غار:

  • گردشگری انبوه و مدیریت نامناسب: تماس دست بازدیدکنندگان با تزئینات آهکی، فرآیند رشد بلورهای کلسیت را برای همیشه متوقف می‌کند . حضور بیش از حد گردشگران نیز تعادل ظریف محیطی غار را بر هم می‌زند .
  • ساخت‌وسازهای داخلی غیراصولی: کف‌سازی بتنی مسیر بازدید، استفاده از سیستم روشنایی نامناسب و بریدن برخی چکیده‌ها برای تسهیل عبور و مرور، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به این اثر طبیعی وارد کرده است .
  • فعالیت‌های خارجی و تهدیدات طبیعی: انفجارهای متعدد (برای کشف، بازگشایی و فعالیت‌های معدنی مجاور) و قرارگیری غار بر روی یک گسل لرزه‌خیز، پایداری آن را به خطر انداخته است .

• اقدامات حفاظتی و چارچوب قانونی:

  • چارچوب ملی: حفاظت از غارها در ایران تحت «آیین‌نامه مدیریت، حفاظت و بهره‌برداری از غارهای کشور» (مصوب 1388) و «دستورالعمل حفاظت و بهره‌برداری از غارها» (مصوب 1395) انجام می‌شود . این قوانین غارها را بر اساس اهمیت به چهار درجه حفاظتی تقسیم می‌کنند و هرگونه آسیب به ساختارهای غار را ممنوع اعلام کرده‌اند .
  • طرح غار پاک: غار نخجیر در سال 1393 به عنوان پایلوت برگزاری «همایش ملی روز غار پاک» انتخاب شد . این طرح یک رویداد سالانه برای فرهنگ‌سازی و پاک‌سازی نمادین غارهاست و نه یک پروژه متمرکز بر یک غار خاص .
  • حریم زیست‌محیطی: سازمان حفاظت محیط زیست، شعاع 2 کیلومتری اطراف غار را به عنوان حریم آن تعیین کرده و احداث هرگونه بنای دائمی در این محدوده ممنوع است .

جایگاه جهانی و ادعای «زیباترین غار جهان»

ادعای اینکه غار نخجیر یکی از زیباترین غارهای جهان است، به طور مکرر در منابع خبری و گردشگری داخلی مطرح می‌شود . این توصیف بر اساس ویژگی‌های بصری منحصربه‌فرد آن مانند تنوع بی‌نظیر سازنده‌ها، منشورهای بلورین، اسفنج‌های کریستالی و باغ‌های مرجانی استوار است .

با این وجود، هیچ سند یا مدرکی مبنی بر رتبه‌بندی رسمی غار نخجیر توسط یک سازمان معتبر بین‌المللی مانند اتحادیه جهانی غارشناسی (UIS) یا ثبت آن به عنوان میراث جهانی یونسکو یافت نشده است . بنابراین، عنوان «یکی از زیباترین غارهای جهان» بیشتر یک توصیف کیفی و تبلیغاتی بر پایه شگفتی‌های طبیعی آن است تا یک رتبه رسمی بین‌المللی .

اطلاعات بازدید

مسیرهای دسترسی

• از تهران: آزادراه تهران-قم، سپس آزادراه امیرکبیر به سمت سلفچگان و دلیجان. پس از ورود به دلیجان، وارد جاده نراق شوید. تابلوی راهنمای غار پس از حدود 10 تا 15 کیلومتر قابل مشاهده است .
  • مسافت و زمان تقریبی: حدود 270 کیلومتر (3 تا 4 ساعت) .
• از اصفهان: آزادراه اصفهان-تهران (امیرکبیر) به سمت دلیجان. پس از رسیدن به دلیجان، وارد جاده نراق شوید .
  • مسافت و زمان تقریبی: حدود 190 کیلومتر (حدود 2 ساعت و 20 دقیقه) .
• از قم: از طریق آزادراه به سمت سلفچگان و سپس دلیجان برانید. از دلیجان مسیر جاده نراق را در پیش بگیرید .
  • مسافت و زمان تقریبی: حدود 130 کیلومتر (حدود 1 ساعت و 30 دقیقه) .
• از اراک: بهترین مسیر از اراک به سمت شهر دلیجان است. پس از رسیدن به دلیجان، وارد جاده نراق شوید .
  • مسافت و زمان تقریبی: حدود 165 کیلومتر (حدود 2 ساعت) .

ساعات بازدید و امکانات رفاهی

• ساعات بازدید: غار نخجیر همه روزه از ساعت 10 صبح تا 5 عصر برای بازدید عموم باز است .
• بهترین زمان بازدید: این غار دارای سیستم تهویه طبیعی است که هوای داخل آن را در تابستان خنک و در زمستان گرم نگه می‌دارد. به همین دلیل، بازدید از آن در تمام فصول سال امکان‌پذیر است .
• مسیر بازدید: مسیر بازدید شامل حدود 470 پله است .
• امکانات رفاهی: در محوطه بیرونی غار، امکاناتی نظیر سالن انتظار، مهمان‌سرا، سرویس بهداشتی، بوفه و فروشگاه برای رفاه حال گردشگران فراهم شده است .

خلاصه اجرایی

غار نخجیر، با قدمتی 70 میلیون ساله، یکی از برجسته‌ترین جاذبه‌های زمین‌شناسی ایران در نزدیکی دلیجان است. این غار که پیش از کشف در سال 1367 با نام محلی «هوهو» شناخته می‌شد، یک غار آهکی سه‌طبقه است که به دلیل فعالیت مداوم فرآیندهای رسوب‌گذاری کربنات کلسیم، به «غار زنده» شهرت دارد و قابلیت خودترمیمی دارد. طبقه اول آن شامل دریاچه‌ای عمیق است که به دلیل تأمین آب شرب، دسترسی به آن ممنوع است. طبقات دوم و سوم، با مسیری به طول 1200 متر، برای بازدید عمومی آماده‌سازی شده و شامل تالارهای باشکوهی مانند چهلستون و باغ وحش است. اگرچه در منابع داخلی از آن به عنوان یکی از زیباترین غارهای جهان یاد می‌شود، اما این ادعا فاقد رتبه‌بندی رسمی بین‌المللی است. این میراث طبیعی با تهدیداتی نظیر گردشگری انبوه و ساخت‌وسازهای غیراصولی روبرو است و حفاظت از آن در چارچوب قوانین ملی و حریم حفاظتی 2 کیلومتری تعریف شده است. دسترسی به غار از شهرهای بزرگ امکان‌پذیر بوده و به دلیل تهویه طبیعی، در تمام فصول سال پذیرای گردشگران می‌باشد.