سیل تهران، نیم قرن پیش - مجله سرگرمی

باران و سیل که شدت گرفت قاصد بالا برای پایین انتخاب شد؛ نهر فیروزآباد. نهری که سرچشمه آن در کوه های فرحزاد بود و پس از عبور از اراضی جی و مهرآباد، آریانا، بریانک و سلیمانیه و خیابان قزوین وارد حریم راه آهن شده و از محلات رباط کریم، کوی مهناز، تیموری، شاه آباد نو، امامزاده حسن، اراضی خزانه، اتابک، جوادیه و نازی آباد می گذشت و به قریه فیروزآباد در آن سوی شهر ری سرازیر می شد.

سیلاب شمال به جنوب سیل تهران در سال 1347

نهر فیروزآباد که در گذشته جز نهری متروک نبود و گاه گاه رشته باریک آبی ته آن دیده می شد در جریان سیل آن شب به رودخانه ای خروشان تبدیل شد و عده زیادی را بی خانمان کرد.

حدود ساعت 10 شب بود که یکی از پل های نهر فیروزآباد 10 متر پایین تر به پل دیگری متصل شد و راه عبور را سد کرد و در اثر همین حادثه آب به کوچه های جوادیه راه یافت و تا نیم متر کوچه را آب فرا گرفت. نیم ساعت بعد صدای شیون و فریاد زن و بچه، کوچک و بزرگ در کوچه و خیابان های جوادیه طنین انداخت.

این وضعیت در بسیاری نقاط دیگر در مناطق جی، کوی مهناز، بریانک، محله امامزاده عبدالله، خیابان هرمزان و اطراف باغ های مظفر امیری هم کم و بیش حاکم بود. مردم این مناطق برای جلوگیری از نفوذ آب به داخل خانه هایشان با سنگ و چوب، تخته و گونی، لحاف و تشک و هر چه به دستشان می رسید جلوی در خانه خود را سد می کردند که آب وارد خانه نشود، ولی فشار آب بیش از این ها بود.

در همان دقایق اولیه طولی نکشید که هفت خانه در جوادیه فروریخت و به تلی از خاک تبدیل شد. سیل با ادامه جهت دیوار های بسیاری از خانه ها را فرو ریخت. بیش از 2 هزار راس گوسفند و بز که در آغل های قصاب خانه خوابیده بودند بی سر و صدا زیر امواج فرو رفتند و روز بعد لاشه آن ها را در چند کیلومتری قصاب خانه از آب گرفتند.

این گوسفند ها متعلق به چوبدار ها بود که برای فروش به قصاب خانه آورده بودند، اما قبل از آنکه به تیغ سلاخ کشته شوند، طعمه سیل شدند. مردم نواحی امامزاده حسن، قلعه مرغی و جی از دیگر سکنه جنوب غرب تهران بودند که قربانی سیل شدند. از پل امامزاده معصوم به طرف انتهای جاده که به اراضی نزدیک به فرودگاه قلعه مرغی می رسید سیل همچنان از شمال به طرف جنوب حرکت می کرد، آسفالت به هیچ وجه دیده نمی شد، پیاده رو ها زیر آب بود و خانه های دو طرف خیابان اغلب خراب شده یا در شرف خرابی بود.

سیلی که از زیر پل امامزاده معصوم عبور می کرد تا سه متر ارتفاع داشت و فشار سیل به حدی بود که مازاد آب از بالای پل سرازیر می شد.

در دو طرف خیابانی که به سمت محله اطراف قلعه مرغی می رفت خانه ها همه فرو ریخت و زن و مرد و بچه از خانه ها بیرون ریخته و به جمع آوری اثاثیه باقی مانده خود مشغول شدند. باران سیل آسا در اطراف قلعه مرغی حدود دویست خانه را ویران و هزاران نفر را بی خانمان کرد. در نزدیکی خزانه سیل که به شدت جاری بود تیر های برق را یکی پس از دیگری از جا می نماید و بر زمین می انداخت.

مردم با یاری ماموران نیروی هوایی زیر خط قطار راه آهن را خراب کردند و جهت سیل را به طرف محوطه وسیع فرودگاه قلعه مرغی تغییر دادند و فرودگاه به صورت دریاچه ای بزرگ درآمد. خیابان آریانا در جنوب غربی و شمال غربی آن روز ها هم از سیل بی نصیب نماند. خانم معینی از ساکنان منطقه جی تهران درباره آن روز به تاریخ ایرانی می گوید: خانه پدری ما آن موقع در جای دیگری بود و آنجا هم آب گرفته بود، اما عموی من در خیابان آریانا خانه داشت. یادم هست که روز بعد از سیل مادرم گفت: خانه عمویتان زیر آب رفته و آن ها به منزل برادر همسرش رفته اند. خیلی ها همین کار را کردند و با برداشتن اندکی از اثاث خانه هایشان فرار را بر قرار ترجیح دادند.

مردم کوچ خود را از همان نیمه شب کذایی شروع کردند. از آن جمله اهالی امامزاده حسن که ساعتی پس از به زیر آب رفتن خانه هایشان، پیر و جوان، کوچک و بزرگ هر کس چیزی از قبیل: چمدان، فرش، پتو و امثالهم به دست داشت در پی جای امنی می گشت.

همزمان دو تراکتور ساکنان محل فرش ها و رختخواب ها را از زیر آب و گل بیرون می کشیدند و در گوشه ای انباشته می کردند. یکی از نقاطی که آسیب فراوانی دید اراضی جی بود. جایی که هر چند تعداد ساختمان های مسکونی آن محدود بود و بیشتر به باغ های مظفر امیری اختصاص داشت، اما ساکنان آن دو تا سه روز شرایط بسیار سختی را از سر گذراندند.

سیلاب شدید پس از روان شدن در سطح خیابان سی متری جی به طرف خانه های بی پناه جی جاری شد. جریان سیلاب از روی پل سی متری جی شروع شد و به طرف محلات جنوب روان شد. روی پل هزاران نفر اجتماع نموده بودند، اما از کسی کاری ساخته نبود. آب از کوچه ها و خیابان ها و خانه ها به طرف پایین رفت و در راه خود ده ها خانه و مغازه را ویران کرد.

آقای معصومی 61 ساله که از کودکی در محله جی زندگی نموده درباره وضعیت مردم در آن شرایط می گوید: معدود خانه هایی در محله ما بود که از سطح خیابان بالا تر باشد. خانه ها نه تن ها هم سطح که اکثرا پایین تر از سطح کوچه بودند که به اصطلاح می گفتند خانه فلانی توی گودی است.

این خانه ها در جریان سیل آسیب بیشتری دیدند. بعضی از اهالی هم بودند که هرچند به واسطه شغل خود در خارج از تهران بودند و شب حادثه را به چشم ندیدند، اما با بازگشت به تهران با محله ای آسیب دیده روبرو شدند. آقای ساعدی یکی از این افراد است.

او که 55 سال است در محله امامزاده عبدالله زندگی می نماید درباره سیل تهران می گوید: من راننده کامیون هستم و آن روز برای کار به کرمانشاه رفته بودم. دو روز بعد برگشتم و با مردم سیل زده روبه رو شدم. خوشبختانه به منزل ما آسیبی نرسیده بود، اما خیلی از خانه ها در کوچه های اطراف آسیب جزئی و کلی دیده بود. او درباره دلیل وقوع سیل از کانال آبی حرف می زند که از سمت شمال می آمد و بعضی آن را کانال جیحون می گفتند.

در محل امامزاده عبدالله که قبرستانی 1200 ساله را در خود جای داده هم به دلیل گودبرداری که چند روز پیش از حادثه صورت گرفته بود، جمع شدن آب دریاچه ای عمیق ایجاد کرد. آقای طباطبایی از اهالی محل و خادم امامزاده درباره آن روز می گوید: دو قنات در کنار امامزاده وجود داشت که آب در یکی از این قنات ها فوران کرد و به داخل گودالی که گودبرداری شده بود ریخت.

فشار آب باعث از بین رفتن بعضی از مدفن ها شد و خود من جنازه ای را دیدم که روی آب آمده بود. البته خوشبختانه این وضعیت مدت زیادی طول نکشید و با حرکت سیل در جهت های به سمت جنوب و ریختن آب به نهر فیروزآباد فضای منطقه آرام تر شد.

بامداد دوم اردیبهشت 1341؛ تخریب شهرری و قریه های اطراف

هرچه از باران و تگرگ بالای شهر تهران نصیب جنوب شده بود با سرعتی بیشتر به اهالی شهر ری رسید. در نیمه شب روز حادثه سیل از سه طرف شهر ری را تهدید می کرد. از طرف غرب رودخانه فیروزآباد، از طرف دیگر فاضلاب تهران و از یک طرف فاضلاب تهران نو و نارمک.

انتها طبیعت و ساختار نابسامان شهر تهران، ساعت یک بعد از نیمه شب بود که تهدید هایش را به عمل تبدیل کرد و سیل عظیمی در حوالی شهر ری جاری شد. آب رودخانه فیروزآباد قریه عظیم آباد را ویران کرد و بیش از 40 خانه خراب شد و اثاثیه مردم را آب برد. در محله جوانمرد قصاب هم بیش از 60 خانه ویران شد و ساکنان این منطقه به همراه اهالی عظیم آباد به سمت شهر ری کوچ کردند.

هرچند سیل در تهران تقریبا تمامی نقاط شهر را تحت تاثیر قرار داد، اما همه اذعان دارند که روی خشمگین طبیعت بیش از هر جا در جوادیه تهران دیده شد. جایی که آن موقع محل اقامت گروهی از فقیر ترین مردم پایتخت بود. خانه های این محله که بیش از 80 هزار نفر را در خود جای می داد، اکثرا گلی بودند و در شهر فقط یک درمانگاه وجود داشت.

جاری شدن سیل و طغیان نهر فیروزآباد نه تنها به پل های این منطقه آسیب جدی وارد نموده بود بلکه بسیاری از خانه های منطقه را نیز ویران کرد. روز پس از سیل بارندگی ادامه پیدا کرد و مردم جوادیه در وضعیت اسفناکی قرار گرفتند. مردم بین آب و گل در پی اثاثیه خود می گشتند و یک کامیون شهرداری نیز به مردم یاری می کرد. مردم اثاثیه خود را در سالن شهرداری خالی می کردند، اما بسیاری می گفتند که 50 کامیون هم برای جمع آوری زندگی شان که در میان گل و لای بود کافی نیست، چه رسد به یکی!

آقای معمار از ساکنان جنوب تهران درباره روز های پس از سیل به تاریخ ایرانی می گوید: بسیاری از خانه ها خراب شده بود. خیلی ها دست زن و بچه را گرفتند و به خانه اقوام در شهرستان رفتند و آن ها که مانده بودند یا درحال خالی کردن خانه هایشان از آب بودند یا اگر خانه خراب شده بودند در چادر هایی که مردم دیگر برایشان ساختند ساکن شدند. البته خیلی ها که سیل زده هم نبودند از فرصت استفاده کردند و در چادر ها جا گرفتند.

یکی از آن ها آدم بیکاره ای به اسم آقا، ولی بود که در محله ما زندگی می کرد و همان روز ها دیدم برای خودش چادری گرفته و ساکن شده است. دو روز بعد از وقوع سیل بود که گروهی از دانشجویان فعال دانشگاه های تهران برای یاری به مردم این منطقه اردوی کار دانشجویان را تشکیل دادند.

این اردوی کار از سه اکیپ کادر فنی، کادر بهداشتی و کادر اداره نماینده و تدارکات تشکیل می شد. کادر فنی ساختن سه پل روی نهر فیروزآباد و لایروبی آن را در دستور کار خود قرار داد. کادر بهداشتی یک درمانگاه موقت برپا کرد که بیماران را به طور رایگان می پذیرفت و کادر تدارکات نیز به توزیع اقلام مورد احتیاج مردم و یاری رسانی روزانه به آن ها مشغول شد.

کار اردو در مجموع 8 روز ادامه داشت. در این مدت کار لایروبی نهر فیروزآباد و ساختن سه پل روی آن به انتها رسید و همزمان به بیماران و آسیب دیدگان در حد توان و امکانات رسیدگی شد.

این حرکت داوطلبانه که در ابتدا با حدود 300 دانشجو شروع شده بود، پس از چند روز از مرز 500 نفر گذشت. اقدامات دانشجویان با استقبال مردم منطقه روبرو شدند. از آنجا که اکثر این دانشجویان از مخالفان و منتقدان رژیم پهلوی محسوب می شدند بعضا سنگ اندازی ها و تهدید هایی هم علیه دانشجویان صورت می گرفت، اما دانشجویان با سماجت به کار خود ادامه دادند.

دکتر فرهاد رئیس وقت دانشگاه تهران هم مشوق دانشجویان بود و از این حرکت حمایت می کرد. براساس آنچه در نشریات همان زمان آمده، در سیل تهران در مجموع 13 نفر مجروح و 5 نفر از جمله یک کودک 12 ساله و یک نوعروس، در نقاط مختلف تهران کشته شدند.

چند هزار راس احشام نابود شدند، به چند هزار خانه آسیب وارد آمد، هزاران نفر بی خانمان شدند و میلیون ها خسارت به بار آمد. هرچند به نظر می رسید وقوع این فاجعه مسوولان وقت را به فکر بیندازد، اما با وجود این برای جلوگیری از وقوع سیل دوباره اقدام شایسته ای به عمل نیامد تا اینکه در سال 1346 سیل دیگری بخش هایی از پایتخت را زیر آب برد.

در پی این سیل کامیون های ارتش به پخش گونی های شن در میان مردم جنوب شهر پرداختند، اما این گونی ها گاهی صرف کار های دیگری می شد.

آقای سخایی 60 ساله ساکن جنوب تهران درباره شیطنت های کودکی خود و بچه محل هایش می گوید: آن موقع ارتش در آستانه بارندگی، گونی هایی پر از شن را پخش می کرد تا مردم با سدسازی جلوی خانه هایشان از ورود آب جلوگیری نمایند، اما ما خیلی وقت ها این گونی ها را خالی می کردیم و 2 ریال می فروختیم!

سال 1347 در پی بازدید امیرعباس هویدا نخست وزیر وقت از مناطق سیل زده، طرح احداث سد سیل بند جنوب تهران به تصویب رسید و انتها فعالیت هایی برای جلوگیری از وقوع فاجعه ای، چون سیل 1341 به عمل آمد. با این حال هنوز هم بعد از گذشت نیم قرن، سایه وحشت از تکرار فاجعه، در بسیاری از محلات تهران وجود دارد. خاطره سیل پایتخت هنوز هم در گوشه گوشه جنوب شهر تهران نفس می کشد.

- بخشی از یک مقاله به قلم امید ایران مهر، مندرج در سایت تاریخ ایرانی

منابع:

مجله خواندنی ها، سال بیست و دوم، شماره 62

آرشیو روزنامه اطلاعات، 28 فروردین و 2 اردیبهشت 1341

گفت وگوی هوشنگ کشاورز صدر با سایت عصر نو، 11 دی 1381

namit.ir: نامیت: مجله گردشگری و مسافرتی

malcom.ir: مالکوم: اخبار و رویدادهای ورزشی

lison.ir: لیسون: مجله هنر هفتم، سینما