سفر به دریاچه تخت سلیمان: گنجینه ای از راز و تاریخ در قلب آذربایجان - مجله سرگرمی

این گزارش، شما را به سفری در اعماق تاریخ، افسانه‌ها و اکتشافات علمی این دریاچه شگفت‌انگیز می‌برد.

برای دریافت مشاوره و خدمات تخصصی گردشگری و سفر به سراسر دنیا با مجری مستقیم تورهای مسافرتی و گردشگری همراه باشید.

موقعیت و مشخصات کلی

دریاچه تخت سلیمان در قلب یک محوطه باستانی به وسعت 12 هکتار واقع شده است که بر روی صفحه‌ای سنگی ناشی از رسوبات یک چشمه آهکی بنا شده است . این مجموعه در تیرماه سال 1382 (جولای 2003) به عنوان چهارمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید . دریاچه که در واقع یک چشمه آرتزین (جوشان) است، در ارتفاع 2150 متری از سطح دریا قرار دارد و ابعادی در حدود 120 در 80 متر به شکل یک بیضی نامنظم دارد .

• دمای ثابت آب: یکی از ویژگی‌های حیرت‌انگیز این دریاچه، ثابت بودن دمای آب آن در حدود 21 درجه سانتی‌گراد در تمام فصول سال است.
• ترکیبات شیمیایی: آب از چشمه‌ای در مرکز دریاچه با فشار به سطح زمین می‌آید و سرریز آن از طریق جویبارهایی به زمین‌های اطراف جاری می‌شود. به دلیل وجود املاح معدنی بسیار زیاد مانند آرسنیک، منیزیم و سولفات، آب دریاچه برای آشامیدن و کشاورزی مناسب نیست و سمی محسوب می‌شود .
• حیات در دریاچه: در حالی که برخی گزارش‌ها از کشف گونه‌ای از حیات در آب‌های تخت سلیمان توسط یک تیم تحقیقاتی ایرانی خبر می‌دهند ، منابع دیگر تأکید می‌کنند که هیچ گزارش علمی معتبری مبنی بر کشف حیات منحصر به فرد (اکستریموفیل‌ها) در این دریاچه وجود ندارد و شرایط شیمیایی و سمی آب، مانع از شکل‌گیری هرگونه حیات، حتی در سطح میکروسکوپی، شده است .

راز عمق دریاچه: از تخمین تا نقشه‌برداری سه‌بعدی

عمق دریاچه همواره یکی از رازهای اصلی آن بوده است. کاوش‌های مختلف، اعداد متفاوتی را نشان داده‌اند:

• تخمین تیم آلمانی: پیش از انقلاب، یک تیم تحقیقاتی آلمانی با کاوش در دریاچه، گودالی را در مرکز آن شناسایی و عمق آن را تا 112 متر تخمین زد .
• نقشه‌برداری تیم ایرانی: در سال‌های اخیر، یک تیم ایرانی با استفاده از فناوری‌های پیشرفته مانند سونار و اولتراسونیک، نقشه سه‌بعدی دقیقی از کف دریاچه تهیه کرد . این تحقیقات نشان داد که عمق کلی بستر دریاچه حدود 77 متر است، اما در اعماق آن چاهی عمیق‌تر به عنوان ورودی اصلی آب وجود دارد که تا عمق 112 متر امتداد می‌یابد . این تیم همچنین موفق به مستندسازی تصویری ساختار درونی دریاچه تا عمق 120 متری شد .

چرا «دریاچه گنج»؟ افسانه‌ها و کاوش‌های علمی

شهرت اصلی این دریاچه به دلیل افسانه‌هایی است که سینه‌به‌سینه نقل شده و آن را به محلی برای پنهان کردن گنجینه‌های بزرگ تاریخی تبدیل کرده است .

افسانه‌های مدفون در اعماق

• گنجینه کوروش کبیر: بر اساس روایات، پس از آنکه کوروش بزرگ بر کروسوس، پادشاه ثروتمند لیدیه، پیروز شد، تمام خزانه او را به عنوان نذر در این دریاچه مقدس ریخت .
• نذورات موبدان زرتشتی: موبدان معتقد بودند این دریاچه به «آناهیتا»، ایزدبانوی آب‌ها، تعلق دارد و به همین دلیل نذوراتی مانند طلا و سکه را به داخل آن می‌انداختند . همچنین در زمان حمله هراکلیوس، امپراتور روم شرقی، به ایران، موبدان برای حفاظت از اشیای قیمتی آتشکده آذرگشنسب، آن‌ها را به داخل دریاچه انداختند .
• انگشتر حضرت سلیمان: یکی از مشهورترین افسانه‌ها، به انگشتر حضرت سلیمان نبی بازمی‌گردد. گفته می‌شود این انگشتر قدرتمند که منبع فرمانروایی او بود، توسط دیوی ربوده و به اعماق این دریاچه انداخته شد .
• افسانه پیدایش: مردم محلی معتقدند که حضرت سلیمان عصای خود را بر این زمین کوبید و چشمه‌ای جوشان از دل آن بیرون آمد که به دریاچه امروزی تبدیل شد .

کاوش‌های علمی در اعماق دریاچه

اگرچه افسانه‌ها جذابیت زیادی دارند، اما تیم‌های علمی نیز برای کشف حقیقت به دل آب زده‌اند:

• تلاش‌های تیم آلمانی (دهه 1330 تا 1350): این تیم که عمدتاً بر روی بناهای خشکی متمرکز بود، کاوش‌های اولیه‌ای نیز در دریاچه انجام داد . آن‌ها علاوه بر تخمین عمق 112 متری، 10 کانال آب در حاشیه دریاچه کشف کردند اما به دلیل رسوبات فراوان و کدورت آب، نتوانستند به اکتشافات گسترده‌تری در زیر آب دست یابند .
• اکتشافات تیم ایرانی (مستند "اسرار دریاچه"): یک تیم مستندساز ایرانی به سرپرستی آرمین ایثاریان، با استفاده از فناوری‌های نوین به نتایج شگفت‌انگیزی دست یافت . غواصان این تیم تا عمق 77 متری پیشروی کرده و اشیائی را مشاهده و ثبت کردند، از جمله:
  • یک لوح که احتمالاً نقش بز کوهی بر آن حک شده است .
  • کلاهخود، شمشیر و دیگر اشیاء فلزی .
  • بقایایی از تجهیزات فلزی که احتمالاً مربوط به واگن تحقیقاتی تیم آلمانی بوده است .

چالش‌های بزرگ کاوش

با وجود این اکتشافات، هیچ‌کدام از این اشیاء از آب خارج نشده‌اند، زیرا کاوش در این دریاچه با موانع عظیمی روبروست:

• فشار خردکننده آب: در عمق 77 متری، فشار آب به حدود 9 اتمسفر می‌رسد که عملیات غواصی را بسیار پیچیده می‌کند .
• رسوبات و دید صفر: رسوبات فراوان در کف دریاچه با کوچک‌ترین حرکتی در آب پراکنده شده و دید را تقریباً به صفر می‌رسانند . نور خورشید نیز تنها تا عمق 15 متری نفوذ می‌کند .
• خطر نابودی آثار: اشیای تاریخی پس از قرن‌ها قرار گرفتن در شرایط بی‌هوازی و پرفشار، در صورت تماس ناگهانی با هوای آزاد به سرعت اکسید شده و از بین می‌روند. خارج کردن آن‌ها نیازمند تجهیزات تخصصی و شرایط آزمایشگاهی است .

اهمیت تاریخی: از «گنجک» مقدس تا پایتخت ییلاقی ایلخانان

این مجموعه پیش از اسلام، به‌ویژه در دوره ساسانی، با نام «گَنجَک» یا «شیز» شناخته می‌شد و بزرگ‌ترین مرکز آموزشی، مذهبی و اجتماعی ایران باستان بود .

• دوره ساسانی: تقدس آب و آتش

  • آتشکده آذرگشنسب: قلب این مجموعه، آتشکده بزرگ «آذرگشنسب»، یکی از سه آتشکده اصلی ساسانیان بود که به طبقه پادشاهان و جنگاوران اختصاص داشت . پادشاهان ساسانی پس از تاج‌گذاری، با پای پیاده به زیارت آن می‌آمدند و غنائم جنگی را به آن تقدیم می‌کردند . این آتش که هفت قرن نماد اقتدار حکومت بود، در سال 624 میلادی در حمله هراکلیوس، امپراتور روم، تخریب شد .
  • معبد آناهیتا: در ضلع شرقی آتشکده و در تضادی نمادین، معبدی به «آناهیتا»، ایزدبانوی آب‌ها، پاکی و زایش، تقدیم شده بود . این بنا تجسم فیزیکی احترام به عناصر مقدس در آیین زرتشت بود . معماری آن ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد:
    • ساختار بدون ملات: این معبد مربعی شکل با سنگ‌های تراش‌خورده و قطور ساخته شده که بدون استفاده از ملات و با روش «نر و مادگی» به دقت در هم جفت شده‌اند .
    • تضاد رنگ نمادین: پایه دیوارهای معبد با سنگ‌های صیقل‌خورده خاکستری‌رنگ بنا شده که در تقابل با رنگ قرمز آتشکده قرار دارد و نمادی از هم‌نشینی مقدس آب و آتش است .
    • ارتباط با آب: آب چشمه مرکزی از طریق کانال‌هایی به درون این معبد هدایت می‌شد تا در مراسم آیینی مورد استفاده قرار گیرد . کشف تندیس‌هایی از آناهیتا در محوطه، کاربری آن را به عنوان نیایشگاه این ایزدبانو تأیید می‌کند .

• دوره ایلخانی: تلاقی فرهنگ‌ها

  • احیای مجموعه: پس از یک دوره رکود، در زمان حکومت اباقاخان (جانشین هلاکوخان) در حدود سال 1270 میلادی، این مجموعه با نام «ستوریق» به عنوان پایتخت ییلاقی (تابستانی) و شکارگاه سلطنتی ایلخانان احیا شد . ایلخانان با درک ارزش معماری ساسانی، بناهای جدیدی مانند کاخ‌ها، تالار شورا، مسجد و حمام را بر روی سازه‌های پیشین یا در کنار آن‌ها ساختند .
  • هنر کاشی‌کاری: این بناها با کاشی‌کاری‌های نفیس زرین‌فام و لاجوردینه تزئین شدند . تکنیک ساخت کاشی زرین‌فام شامل دو مرحله پخت بود که در مرحله دوم، با ایجاد شرایط احیایی (کمبود اکسیژن)، لایه‌ای نازک با جلای فلزی بر سطح لعاب ایجاد می‌شد .
  • نمادهای فرهنگی و سیاسی: نقوش این کاشی‌ها بیانگر یک سنتز فرهنگی هوشمندانه بود:
    • اژدها: ایلخانان با استفاده از نقش اژدها، که در فرهنگ شرق آسیا نماد قدرت امپراتوری و خوش‌یمنی است، هویت مغولی-چینی خود و پیوندشان با دودمان یوان را به نمایش می‌گذاشتند . این برخلاف مفهوم اژدها به عنوان موجودی اهریمنی در اساطیر کهن ایرانی بود .
    • ققنوس (سیمرغ): در کنار اژدها، نقش سیمرغ (ققنوس)، پرنده اساطیری ایرانی و نماد خرد و سعادت، نیز به وفور دیده می‌شود . این انتخاب، امضای فرهنگی هنرمند ایرانی و تلاشی برای پیوند دادن حاکمان جدید با فرهنگ غنی ایران بود .

• تغییر هویت پس از اسلام: پس از حمله اعراب، برای جلوگیری از تخریب کامل، این مکان با داستان‌های حضرت سلیمان نبی پیوند خورد . اگرچه ایلخانان این افسانه‌ها را خلق نکردند، اما با احیای مجموعه به عنوان یک مرکز حکومتی سکولار، زمینه برای غلبه این روایت‌های مردمی فراهم شد .

ثبت جهانی یونسکو و وضعیت امروزی

ثبت جهانی تخت سلیمان در سال 2003 بر اساس معیارهای متعددی از جمله شاهکار نبوغ انسانی، تأثیرگذاری بر معماری اسلامی، گواهی بی‌نظیر از آیین زرتشت و پیوند با اسطوره‌های تاریخی صورت گرفت .

• وضعیت حفاظتی: ثبت جهانی توجهات را به حفاظت از این اثر جلب کرده است، اما چالش‌هایی مانند فرسایش ناشی از آب و هوا و خطر زلزله همچنان وجود دارد .
• زیرساخت‌های گردشگری: در سال‌های اخیر اقداماتی برای بهسازی جاده‌ها و توسعه زیرساخت‌ها انجام شده است . یک موزه در محل تالار شورای ایلخانی دایر است که آثار کشف‌شده از دوره‌های ساسانی و ایلخانی را به نمایش می‌گذارد .
• آمار بازدیدکنندگان: بهبود زیرساخت‌ها باعث افزایش گردشگران شده است؛ به طوری که در نیمه نخست سال 1403، بیش از 60 هزار گردشگر از این مجموعه بازدید کردند که 10 درصد افزایش نسبت به سال قبل را نشان می‌دهد .

راهنمای جامع بازدید

• شنا اکیداً ممنوع: به دلیل وجود املاح شیمیایی خطرناک، رسوبات و فشار آب، شنا کردن در این دریاچه مطلقاً ممنوع و مرگبار است . سنگ یادبود برخی قربانیان در کنار دریاچه نصب شده است.
• بهترین زمان سفر: بهترین فصل برای بازدید، بهار (اردیبهشت و خرداد) و تابستان است که هوا معتدل و طبیعت سرسبز است .
• مسیرهای دسترسی:
  • خودروی شخصی: اصلی‌ترین مسیر از تهران به سمت زنجان، سپس بیجار و در نهایت تکاب است . از زنجان یک مسیر کوهستانی کوتاه‌تر از طریق شهر دندی نیز وجود دارد که برای فصول سرد توصیه نمی‌شود .
  • حمل‌ونقل عمومی: می‌توان با اتوبوس به تکاب سفر کرد و از آنجا با تاکسی به مجموعه رسید .
  • سفر هوایی: نزدیک‌ترین فرودگاه‌ها در ارومیه و تبریز قرار دارند .
• بخش‌های دیدنی (فراتر از دریاچه): بازدید کامل حدود 4 ساعت زمان می‌برد . علاوه بر دریاچه، حتماً از آتشکده آذرگشنسب، معبد آناهیتا، ایوان خسرو و بقایای کاخ‌های ایلخانی بازدید کنید . جاذبه‌های پیرامونی نیز بخشی جدایی‌ناپذیر از تجربه سفر هستند:
  • کوه زندان سلیمان: در 3 کیلومتری غرب مجموعه، کوهی مخروطی و میان‌تهی به نام «زندان سلیمان» قرار دارد . این کوه یک آتشفشان خاموش نیست، بلکه تپه‌ای رسوبی است که طی هزاران سال از کانی‌های یک چشمه آرتزین شکل گرفته است . این کوه با ارتفاع حدود 100 متر و گودالی به عمق 80 متر، طبق افسانه‌ها، زندان دیوهای سرکش حضرت سلیمان بوده است . این کوه در دوران مانایی‌ها (هزاره اول پیش از میلاد) نیایشگاه و محل قربانی بوده است .
  • کوه بلقیس: در 8 کیلومتری شمال شرقی تخت سلیمان، کوهی با دو قله به نام بلقیس (با نام کهن «اَسنَوَند») قرار دارد . بر فراز قله جنوبی آن، بقایای یک قلعه و برج دیده‌بانی مدور از دوره ساسانی وجود دارد که برای حفاظت از آتشکده آذرگشنسب ساخته شده بود . محور اصلی این قلعه دقیقاً به سمت تخت سلیمان است که بر ارتباط راهبردی آن تأکید دارد .
  • زندان برنجه: در 28 کیلومتری شمال تکاب، یک چشمه عمیق آهکی (سنوت) به نام زندان برنجه قرار دارد که از نظر زمین‌شناسی مشابه دریاچه تخت سلیمان است . نام آن برگرفته از روایات محلی است که می‌گویند خوانین از آن برای تنبیه مخالفان استفاده می‌کردند .

خلاصه

دریاچه تخت سلیمان، معروف به «دریاچه گنج»، یک چشمه جوشان آهکی در 45 کیلومتری تکاب است که در مرکز مجموعه باستانی تخت سلیمان (میراث جهانی یونسکو از سال 2003) قرار دارد. این مکان در دوره ساسانی با نام «گنجک» شناخته می‌شد و محل آتشکده مقدس آذرگشنسب و معبد آناهیتا بود که نماد تقدس همزمان آتش و آب بودند . در دوره ایلخانی، این مجموعه به عنوان پایتخت ییلاقی احیا شد و با کاشی‌کاری‌های نفیس با نقوش تلفیقی (مانند اژدهای چینی و سیمرغ ایرانی) تزئین گشت که نشان‌دهنده سنتز فرهنگی آن دوره است . این دریاچه به دلیل افسانه‌های متعدد درباره گنجینه‌های مدفون مانند گنج کوروش و انگشتر حضرت سلیمان شهرت یافته است . کاوش‌های علمی عمق آن را بین 77 تا 112 متر تأیید کرده و وجود اشیای تاریخی را در اعماق آن ثبت کرده‌اند . با این حال، به دلیل چالش‌هایی نظیر فشار بالای آب، رسوبات فراوان و ترکیبات شیمیایی سمی، تاکنون هیچ گنجینه‌ای از آن خارج نشده و شنا در آن نیز مرگبار است . این مکان به همراه جاذبه‌های استراتژیک و افسانه‌ای پیرامونش مانند کوه زندان سلیمان و کوه بلقیس، تلفیقی بی‌نظیر از تاریخ، طبیعت و اسطوره را ارائه می‌دهد و یکی از اسرارآمیزترین مقاصد گردشگری ایران به شمار می‌رود.