خیام، نگین علمی تاریخی و میراث فرهنگی نیشابور - مجله سرگرمی

خراسان به عنوان یکی از مهم ترین حوزه های تمدنی ایران در دوران قبل و بعد اسلام صندلی ویژه ای را دارا بود. اهمیت این سرزمین برای مسلمانان نیز به دنبال فتح این ناحیه به سرعت درک شدچهار شهر خراسان در تقسیم بندی جغرافیای این سرزمین در پیش و پس از اسلام اهمیت و صندلی ویژه ای داشته است. مرو، نیشابور، هرات و بلخ به عنوان شهرهای اربعه خراسان به لحاظ اهمیت مالی، سیاسی و فرهنگی دیرینه خود در عصر طاهریان نیز مورد توجه نهاده شده بود. بسیاری از تحولات عمده اتفاق افتاده در این شهرها به همراه دقت و توجهی که طاهریان بر این مناطق داشته اند.

نیشابور 54 روستای تاریخی دارد، هم چنین این شهر ظرفیت های کم نظیری در زمینه گوهرسنگ ها و سنگ های قیمتی دارد، علاوه بر این نیشابور سالیانه پذیرای بیش از 8 میلیون دنیاگرد است.

نیشابور در طی دوران های مختلف، به دلیل حضور اسطوره ای و پر حادثه در تاریخ کهن ایران زمین، داشتن سابقه طولانی و درخشان در فرهنگ وتمدن زبان پارسی، قرار دریافت در جهت جاده ابریشم و شاهراه ارتباطی خراسان عظیم و نیز به واسطه بر خورداری از موقعیت ممتاز طبیعی باعث شده تا رنگین کمانی از گنجینه های با ارزش تاریخی و دنیاگردی با شهرت ملی و حتی دنیای را در دل خود جای دهد.

در میان همه جاذبه های تاریخی و فرهنگی یکی از مهم ترین آن ها آرامگاه حکیم عمر خیام نیشابوری است، ، او همه چیزدان، فیلسوف، ریاضی دان، ستاره شناس و رباعی سرای ایرانی در دوره سلجوقی است که در 28 اردیبهشت 427 هجری قمری در نیشابور متولد شد و در 12 آذر 510 هجری قمری در نیشابور از دنیا رفت.

حاصل کوشش های بی وقفه حکیم خیام نیشابوری، تدوین جداول نجومی دقیقی بود که با حمایت های ملک شاه با عنوان الزیج الملکشاهی به دست آمد. البته این جداول تا به امروز تغییرات بسیاری را متحمل شده اند و تنها جدول 100 ستاره ثابت در میان آن ها بدون تغییر باقی مانده است. از سوی دیگر به نظر می رسد که تقویمی که خیام آن را تدوین کرد به منظور حفظ ماه های اصلی تقویم قدیمی ساسانیان ایجاد شده باشد. در تقویم ساسانیان نیز هر یک سال شامل 12 ماه بود و هر ماه سی روز داشت، گفته می گردد که در این تقویم هر 120 سال یک بار یک سال، یک ماه اضافه داشت.

در تقویم جلالی اما هر 4 سال یک روز به روزهای سال اضافه میگردد اما هر دوی این تقویم ها، بر اساس 365 روز در سال محاسبه شده اند. خیام نیشابوری و همکارانش برای افزایش دقت تقویم جلالی محاسبات زیادی انجام دادند که از چند و چون آن ها اطلاعات دقیقی در دست نیست. اما به جز تقویم شمسی، فعالیت های خیام در زمینه مباحث ریاضی هم شهره آفاق است و تفاسیر او از عناصر اقلیدسی و رساله اش درمورد جبر اهمیت زیادی داشته و دارد.

آنچه در تفاسیر او آمده است، نشان می دهد که خیام قصد داشته تا معادلات درجه سه را حل نماید و محاسباتش بر روی اصل پنجم اقلیدس نام او را برای همواره در تاریخ به عنوان یک ریاضیدان برجسته به ثبت رسانده است. خیام نیشابوری تا آن جا پیش می رود که با اثبات اعداد حقیقی، زاویه دید دنیایان را نسبت به ریاضیات به چالش می کشد. او همچنین نظریات مهم و قابل توجهی نیز در هندسه به ثبت رسانده است. اصلی ترین بخش محاسبات او درمورد معادلات مربوط به مکعب است که پس از ارشمیدس، آن ها را با یک شیوه متفاوت حل کرد.

کمی بعد از مرگ عمر خیام، مجموعه شعرهایش تحت عنوان رباعیات جمع آوری شد. نکته جالبی که درمورد اشعار وی وجود دارد این است که همگی رباعیات خیام از چهار مصرع با 13 سیلاب تشکیل شده اند که تمامی آن ها از دو وزن شعری خارج نیستند. رباعیات در قرن نه و ده هجری شمسی در ایران از محبوبیت زیادی برخوردار بود و عموما جنبه ای عرفانی دارند. در غرب، رباعیات خیام نیشابوری به واسطه ترجمه ادوارد فیتس جرالد (1859) به طور گسترده ای شناخته شده است.

دستاوردهای حکیم خیام نیشابوری به این موارد محدود نیست اما در یک مطلب هم نمی توان تمامی آن ها را تشریح کرد. دانشمندان ایرانی از گذشته تا امروز ثابت کرده اند که علم و دانش در میان ایرانیان گنجینه ای است به ودیعه نهاده شده و امید این که این گنجینه همچنان باقی بماند و بر ذخایر آن افزوده گردد.

او ریاضیدان، اخترشناس و شاعری عظیم در دوره سلجوقی بود که رباعیات آن در تمام دنیا شهرت بسیاری دارد. بنای مقبره وی در میان باغی از درختان کهنسال در نزدیکی صحن امامزاده محروق بنا شده است. بنای فعلی آرامگاه حکیم عمر خیام در سال 1338 هجری شمسی احداث شد و طرح آن با دستان توانمند و ذهن خلاق هوشنگ سیحون ریخته شده است.

شاید برایتان جالب باد که بدانید این آرامگاه یکی از نمونه های مشهور آرامگاه سازی در معماری ایرانی است که طاق ها و تیغه های به کار رفته در بنای آن زیبایی خاصی به این مجموعه داده است. ساختمانِ سنگی آرامگاه شکلی رو باز دارد و به صورت فرمی زیبا و منحصر به فرد ساخته شده است. هوشنگ سیحون در ساخت این آرامگاه سعی داشت تمام جنبه های زندگی و علومی که خیام فراگرفته بود را در نظر بگیرد. بنای آرامگاه از 10 پایه ستون سنگی تشکیل می گردد، عدد 10 اولین عدد دو رقمی در علوم ریاضی است که نشان از ریاضیدان بودن خیام دارد. این 10 ستون در قسمت بالای بنا به یکدیگر می رسند و شکل ستاره ای 5 پر را تشکیل می دهند که در آسمان شب های نیشابور می درخشد و این نشان از منجم بودن خیام دارد. در قسمت های لوزی شکل بدنه بنا، 20 رباعی از خیام به خط تعلیق نوشته شده که نشان از حس لطیف و طبع شاعری خیام دارد. در نزدیکی آرامگاه دو بنای دیگر شامل یک کتابخانه و موزه به چشم می خورد که تندیسی از خیام در ابتدای باغ نصب شده است.

خیام از عظیمترین دانشمندان عصر خود به حساب می آمد و دارای هوشی فوق العاده بوده و حافظه ای نیرومند و قوی داشت. در دوران جوانی خود به فراگیری علم و دانش پرداخته به طوری که در فلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید و در علم طبنیز مهارت داشته به طوری که گفته شده او سلطان سنجر را که در زمان کودکی به مرض آبله گرفتار شده بود معالجه کرد.

خیام به دو زبان فارسی و عربی نیز شعر می سرود و در علوم مختلف کتابهای با ارزشی نوشته است. خیام در زمان خود دارای مقام و شهرت بوده است و معاصران خیام همه وی را به لقبهای عظیمی مانند امام، فیلسوف و حجة الحق ستوده اند. خیام در زمان دولت سلجوقیان زندگی می کرد که قلمرو حکومت آنان از خراسان گرفته تا کرمان، ری، آذربایجان و کشورهای روم، عراق و یمن و فارس را شامل می شد.

خیام معاصر با حکومت آلپ ارسلان و ملکشاه سلجوقی بود. در زمان حیات خیام حوادث مهمی به وقوع پیوست از جمله جنگهای صلیبی، سقوط دولت آل بویه، قیام دولت آل سلجوقی و…. خیام بیشتر عمر خود را در شهر نیشابور گذراند ودر طی دوران حیات خود فقط دو بار از نیشابور خارج شد سفر اول برای انجام دادن مراسم حج و سفر دوم به شهر ری و بخارا بوده است. خیام در علم نجوم مهارتی تمام داشت به طوری که گروهی از منجمین که با او معاصر بودند در بنای ساختن رصد خانه سلطان ملکشاه سلجوقی همکاری کردند و همچنین به درخواست سلطان ملکشاه سلجوقی تصمیم به اصلاح تقویم گرفت که به تقویم جلالیمعروف است. خیام در دوران زندگی خود از لحاظ علمی و فلسفی به معروفیت رسید و مورد احترام علما و فیلسوفان زمان خود بود.

شهرت خیام گرچه بیشتر به شاعری است اما در واقع خیام فیلسوف و ریاضی دانی بود که به آثار ابوعلی سیناپرداخت و یکی از خطبه های معروف او را در باب یکتایی خداوند به فارسی ترجمه کرد. اولین اشاره ای که به شعر خیام شده، صدسال پس از مرگ اوست.

نوشته اند: که خیام را به تدریس و نوشتن کتاب رغبت چندانی نبود. شاید به دلیل آنکه شاگردان هوشمند برگزیده ای پیرامون خود نمی یافت و چه بسا از آن جهت که اوضاع روزگار خود را، که مقارن حکومت سلجوقیان و مخالفت شدید با فلسفه و زمان رونق بازار بحث ها و جدل های فقیهان و ظاهربینان بود، شایسته ابراز اندیشه های آزاد و بلند نمی دید. با این همه، از او نوشته های بسیار برجای مانده که در قرون وسطی به لاتین ترجمه شد و مورد توجه اروپائیان نهاده شد.

رساله وی در جبر و مقابله و رساله ای دیگر، که در آن به طرح و پاسخگویی به مسائل هندسه اقلیدس پرداخته، از جمله مشهورترین آثار ریاضی اوست.

خیام منجم بود و تقویم امروز ایرانی، حاصل محاسباتی است که او و عده ای از دانشمندانی دیگر، در زمان جلال الدین ملک شاه سلجوقی انجام دادند و به نام وی تقویم جلالی خوانده می گردد. خیام در باب چگونگی محاسبات نجومی خود رساله ای نیز نوشته است. خیام علاوه بر ریاضی و نجوم، متبحر در فلسفه، تاریخ دنیا، زبانشناسی و فقه نیز بود. علوم و فلسفه یونان را تدریس می کرد و دانشجویان را به ورزش جسمانی و پرورش نفس تشویق می کرد. از همین رو، بسیاری از صوفیان و عارفان زمان، او را به خود نزدیک می یافته اند.

بنا به روایتی خیام سفرهایی به سمرقند و بلخ و هرات و اصفهان کرد و همه جا با روشنی تمام در باب حیرت و سرگشتگی فلسفی خویش سخن می گفت و معتقدات دینی را مورد تردید قرار می داد. رساله ای در کیفیت معراج، رساله دیگر درباره علوم طبیعی و کتاب های بسیار به زبان های فارسی و عربی حاصل زندگی نسبتا طولانی اوست.

از آثار معروف فارسی منسوب به عمر خیام، رساله نوروز نامه است که با نثری ساده و شیوا، پیدایی نوروز و آداب برگزاری آن را در دربار ساسانیان بازگو کرده. خیام در این رساله با شیفتگی تمام درباره آیین دنیاداری شاهنشاهان کهن ایرانی و پیشه ها و دانش هایی که مورد توجه آنان بوده سخن رانده و تنی چند از شاهان داستانی و تاریخی ایران را شناسانده است.

خیام به واکاوی ریاضی موسیقی نیز پرداخته است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسئله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده بالارونده، و یک چهارم پرده را توضیح می دهد.

اکنون آرامگاه حکیم خیام نیشابوری به محوری برای توسعه دنیاگردی و اقتصاد شهری نیشابور تبدیل شده است و همجواری آرامگاه این شاعر دانشمند با محوطه تاریخی و سایت موزه شادیاخ بر توسعه میراث فرهنگی و دنیاگردی افزوده شده است.

namasho.com: نماشو، طراحی سایت، سئو، چاپ و طراحی گرافیکی را به ما بسپارید.