جزیره شیدور (مارو): گوهری درخشان در جدال با گردشگری بی ضابطه و خلاءهای مدیریتی - مجله سرگرمی

برای دریافت مشاوره و خدمات تخصصی گردشگری و سفر به سراسر دنیا با کارگزار مستقیم تورهای مسافرتی و گردشگری همراه باشید.

ریشه‌شناسی نام: از درخشش تا مارها

این جزیره دارای نام‌های متعددی است که هر یک ریشه و معنای خاص خود را دارند:

• شیدور (Shidvar): این نام ریشه فارسی دارد و به معنای «رخشنده»، «درخشان» و «نورانی» است که به سواحل سفید و درخشان آن اشاره دارد .
• شِتوار (Shetvar): در برخی منابع تاریخی، این نام به عنوان شکل صحیح‌تر نام جزیره ذکر شده و نام‌های دیگری مانند «شتور» و «شیت‌ور» نیز برای آن ثبت شده است .
• مارو (Maru) یا مارون: مردم محلی این جزیره را با نام «مارو» می‌شناسند که در گویش محلی به معنای «مارها» است . این نامگذاری به دلیل وجود جمعیت انبوهی از مارهای جعفری سمی (از گونه Echis carinatus) است که اغلب زیر شن‌های نرم ساحل پنهان می‌شوند .

موقعیت جغرافیایی و مشخصات کلی

جزیره شیدور از توابع بخش کیش در شهرستان بندر لنگه استان هرمزگان است . این جزیره کوچک با مساحتی در حدود 1 تا 1.2 کیلومتر مربع (طول تقریبی 1.8 کیلومتر و عرض 0.8 کیلومتر)، در فاصله 1.5 کیلومتری شرق جزیره لاوان و حدود 9 کیلومتری بندر مقام قرار دارد . شیدور جزیره‌ای کم‌ارتفاع و مسطح است که ارتفاع آن از سطح دریا به حدود 10 متر می‌رسد و سواحل آن ترکیبی از پهنه‌های صخره‌ای و ماسه‌ای است . این جزیره به دلیل نبود منابع آب شیرین، خاک مناسب و هرگونه زیرساخت، کاملاً غیرمسکونی است و همین امر به حفظ بکر بودن و آرامش بی‌نظیر آن کمک کرده است .

اهمیت زیست‌محیطی و جایگاه بین‌المللی

شیدور تنها یک جزیره زیبا نیست، بلکه یک منطقه حفاظت‌شده با اهمیت جهانی است. این جزیره از سال 1354 به عنوان پناهگاه حیات وحش و از سال 1366 تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست ایران قرار گرفته است .

برخی از عناوین و جایگاه‌های بین‌المللی این جزیره عبارتند از:

• تالاب بین‌المللی (سایت رامسر): در سال 1999 میلادی، تالاب شیدور به عنوان چهارمین تالاب بین‌المللی استان هرمزگان در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید .
• منطقه مهم برای پرندگان (IBA): این جزیره توسط موسسه بین‌المللی حیات پرندگان به عنوان یکی از مناطق کلیدی برای تجمع و زادآوری پرندگان شناخته می‌شود .
• زیستگاه کلیدی لاک‌پشت‌های دریایی: در سال 1395 (2016)، دبیرخانه کنوانسیون گونه‌های مهاجر، جزیره شیدور را به عنوان یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های تخم‌گذاری لاک‌پشت دریایی پوزه عقابی در اقیانوس هند و جنوب شرق آسیا معرفی کرد و این جزیره به شبکه مناطق مهم لاک‌پشت دریایی پیوست .
• آبسنگ مرجانی حفاظت‌شده: شیدور تنها منطقه حفاظت‌شده آبسنگ‌های مرجانی در ایران است و نام آن در فهرست مهم‌ترین آبسنگ‌های مرجانی اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) نیز ثبت شده است .

حیات وحش و پوشش گیاهی: از مارهای جعفری تا مرجان‌های رو به زوال

تنوع زیستی شیدور، مهم‌ترین ویژگی آن است که این جزیره را از سایر جزایر متمایز می‌کند.

پوشش جانوری

• خزندگان: شهرت اصلی جزیره نزد بومیان، به دلیل وجود جمعیت انبوهی از مارهای جعفری (Echis carinatus) است که اغلب زیر شن‌های نرم ساحل پنهان می‌شوند . علاوه بر مارها، گونه‌های مختلفی از سوسمارها نیز در این جزیره زندگی می‌کنند .
• لاک‌پشت‌های دریایی: سواحل شنی شیدور یکی از حیاتی‌ترین پناهگاه‌ها برای تخم‌گذاری دو گونه در معرض خطر، یعنی لاک‌پشت پوزه عقابی و لاک‌پشت سبز است .
• پرندگان: شیدور به «بهشت پرندگان» شهرت دارد و میزبان کلونی‌های عظیمی از پرندگان مهاجر است . گونه‌هایی نظیر پرستوی دریایی کاکلی بزرگ، کاکلی کوچک، پشت‌تیره، گونه‌سفید و پرستوی دریایی معمولی از اواخر اسفند برای زادآوری به آن مهاجرت می‌کنند . علاوه بر این، پرندگانی نظیر عقاب ماهی‌گیر، اگرت ساحلی و باکلان گلوسیاه نیز در این منطقه یافت می‌شوند .
• پستانداران دریایی: آب‌های اطراف جزیره زیستگاه پستانداران دریایی متنوعی از جمله دلفین‌ها و گونه‌هایی از نهنگ‌ها مانند نهنگ براید است که گاهی در اطراف جزیره قابل مشاهده هستند .
• آبزیان و مرجان‌ها: آب‌های شفاف اطراف شیدور میزبان حدود 19 گونه مختلف مرجان است . با این حال، وضعیت این اکوسیستم بسیار حساس و نگران‌کننده است. گزارش‌ها از تخریب شدید و حتی صد درصدی مرجان‌ها در بخش‌هایی از جزیره به دلیل عوامل انسانی و طبیعی (سفیدشدگی) حکایت دارند . گردشگران و برخی افراد محلی، این مرجان‌ها را برای استفاده در آکواریوم‌های شخصی یا فروش، از بستر دریا جدا می‌کنند .

پوشش گیاهی

پوشش گیاهی جزیره به دلیل شرایط اقلیمی گرم و خشک و خاک شور، پراکنده و محدود به گیاهان مقاوم به شوری و خشکی (هالوفیت) است . این پوشش عمدتاً شامل گونه‌های مشخصی مانند لیسیوم (Lycium)، سودا (Suaeda) و آتریپلکس (Atriplex) است . تحقیقات نشان می‌دهد که فشار شدید گردشگری باعث کاهش قابل توجه پوشش گیاهی و تخریب خاک در برخی مناطق جزیره شده است .

گردشگری و تفریحات: قوانین سخت‌گیرانه برای حفظ بهشت

سفر به جزیره شیدور تجربه‌ای منحصربه‌فرد برای طبیعت‌گردان است، اما با محدودیت‌ها و قوانینی همراه است تا از این زیستگاه ارزشمند محافظت شود.

• دسترسی: بهترین و اصلی‌ترین مسیر برای رسیدن به جزیره شیدور، از طریق بندر مقام است که با قایق‌های موتوری حدود 15 تا 20 دقیقه زمان می‌برد . طرحی برای ایجاد مسیر گردشگری ویژه از روستای «مقان» (در بندر لنگه) به جزایر لاوان و شیدور با شناورهای استاندارد در قالب تورهای یک‌روزه در حال بررسی است .
• مقررات بازدید:
  • بازدید از جزیره نیازمند دریافت مجوز از سازمان حفاظت محیط زیست است و معمولاً در قالب تورهای رسمی طبیعت‌گردی انجام می‌شود .
  • اقامت شبانه، کمپینگ و روشن کردن آتش در جزیره اکیداً ممنوع است .
  • ورود به جزیره در فصل تخم‌گذاری لاک‌پشت‌ها (بهار و تابستان) و جوجه‌آوری پرندگان (اواسط اسفند تا اواخر اردیبهشت) ممنوع است .
• تفریحات مجاز: شامل طبیعت‌گردی، عکاسی، پرنده‌نگری، غواصی و اسنورکلینگ (بدون وجود امکانات) و قایق‌سواری در اطراف جزیره است .

چالش‌ها و تهدیدات: خلاء مدیریتی و اجرایی

با وجود حفاظت‌های قانونی، این اکوسیستم حساس با تهدیدات جدی و چندلایه روبرو است.

• خلاء حفاظت فیزیکی و اجرایی: یکی از بزرگترین چالش‌ها، نبود حضور مستمر و دائمی نیروهای حفاظتی در جزیره است . هیچ پاسگاه محیط‌بانی فعالی در خود جزیره شیدور وجود ندارد و گزارش‌ها حاکی از غیرفعال شدن پاسگاه محیط‌بانی «باغویه» به عنوان نزدیک‌ترین پاسگاه خشکی در سال‌های اخیر است که به تخریب بیشتر زیستگاه دامن زده است . در منابع موجود، اطلاعات مشخصی مبنی بر تخصیص منابع مالی دولتی، استانی یا بین‌المللی برای استقرار پاسگاه محیط‌بانی دائم یافت نشده است .
• گردشگری بی‌ضابطه و غیراصولی: تبلیغات جزیره با عنوان "مالدیو ایران" باعث هجوم تورهای گردشگری مدیریت‌نشده شده است . حضور بی‌رویه بازدیدکنندگان، ایجاد سر و صدا، روشن کردن آتش و پاکوب شدن سواحل، روند طبیعی تخم‌گذاری لاک‌پشت‌ها و جوجه‌آوری پرندگان را مختل کرده است .
• تخریب مستقیم زیستگاه: این موارد شامل کندن و تخریب آبسنگ‌های مرجانی برای فروش، برداشت غیرمجاز ماسه سفید سواحل و آسیب به پوشش گیاهی اندک جزیره است .
• فعالیت‌های غیرمجاز: گزارش‌هایی مبنی بر جمع‌آوری و قاچاق تخم پرندگان و لاک‌پشت‌ها، شکار و ماهیگیری غیرمجاز وجود دارد .
• آلودگی: رهاسازی زباله توسط گردشگران سواحل بکر جزیره را آلوده کرده است . همچنین نزدیکی به جزیره صنعتی لاوان و تردد شناورها، خطر آلودگی‌های نفتی را افزایش داده است . با این حال، سندی مبنی بر وجود پروتکل‌های واکنش اضطراری مشترک و مشخص بین منطقه صنعتی لاوان و نهادهای مسئول جزیره شیدور یافت نشده است، هرچند چارچوب‌های کلی ملی و منطقه‌ای وجود دارد .
• خلاء اطلاعاتی و مدیریتی: با وجود گزارش‌های کیفی متعدد، هیچ آمار رسمی و سالانه‌ای از تعداد گردشگران ورودی، میزان دقیق تخریب‌ها یا تحلیل مشخصی از تأثیرات اقتصادی گردشگری بر جامعه محلی بندر مقام منتشر نشده است .

برنامه مدیریت جامع زیست‌بومی: راهکاری برای نجات شیدور

در پاسخ به این تهدیدات، «طرح جامع گردشگری جزیره شیدور» با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت میراث فرهنگی در حال تدوین است . اهداف و راهبردهای کلی آن شامل موارد زیر است:

• کنترل ظرفیت برد گردشگری: یکی از اصلی‌ترین اهداف، مدیریت و کنترل تعداد گردشگران ورودی بر اساس ظرفیت زیست‌محیطی جزیره است .
• مشارکت و توانمندسازی جوامع محلی: این برنامه بر نقش کلیدی مردم بومی در حفاظت از جزیره و بهره‌مندی آن‌ها از منافع گردشگری پایدار تأکید دارد . اقدامات عملی در این راستا در بندر مقام آغاز شده است، از جمله:
  • برنامه‌ریزی برای تبدیل بندر مقام به «منطقه شاخص ملی گردشگری» با تمرکز بر احیای میراث تاریخی «صید و تجارت مروارید» .
  • بررسی طرح ایجاد مسیر گردشگری پایدار از مبدأ بندر مقام به جزایر شیدور و لاوان برای ایجاد زنجیره گردشگری و حمایت از جامعه محلی .
• ابهام در تعهدات نهادها: با وجود تصویب «طرح جامع منطقه ویژه اقتصادی لاوان» و برگزاری جلسات مشترک ، جزئیات دقیق تعهدات مالی، فنی و اجرایی «شرکت منطقه ویژه اقتصادی لاوان» در قبال برنامه مدیریت شیدور به طور عمومی منتشر نشده است .
• احیای آبسنگ‌های مرجانی: با توجه به تخریب گسترده مرجان‌ها، برنامه‌های پایش و احیا در دستور کار قرار گرفته است .
  • پروژه پایلوت: یک پروژه پایلوت برای کاشت مرجان در محدوده‌ای به وسعت 500 متر مربع در آب‌های جزیره لاوان تعریف شده است که در مرحله اولیه و مکان‌یابی قرار دارد .
  • هدف: ایجاد یک "خزانه" یا "نرسری" مرجانی است تا بتوان از آن برای احیای زیستگاه‌های مرجانی هر دو جزیره لاوان و شیدور استفاده کرد .
  • تکنیک‌های احتمالی: اگرچه جزئیات فنی برای این پروژه اعلام نشده، اما پروژه‌های موفق مشابه در خلیج فارس (کیش و خارک) از تکنیک‌هایی مانند قلمه‌زنی و پیوند مرجان (Coral Transplantation) روی بسترهای مصنوعی و با تمرکز بر گونه‌های مقاوم به گرما مانند مرجان شاخ گوزنی (Acropora) استفاده کرده‌اند .
  • نتایج: از آنجایی که پروژه در مراحل ابتدایی است، هنوز نتایج اولیه‌ای از آن گزارش نشده است .

خلاصه

جزیره شیدور (مارو) در استان هرمزگان، یک پناهگاه حیات وحش و تالاب بین‌المللی با اهمیت جهانی است. نام «شیدور» به معنای «درخشان» و نام محلی «مارو» به دلیل وجود مارهای فراوان در آن است. این جزیره غیرمسکونی که به «مالدیو ایران» شهرت دارد، به دلیل سواحل مرجانی، آب‌های شفاف و ماسه‌های سفید، از زیبایی بصری فوق‌العاده‌ای برخوردار است. شیدور به عنوان تنها آبسنگ مرجانی حفاظت‌شده ایران و یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های جهانی برای تخم‌گذاری لاک‌پشت‌های دریایی پوزه عقابی و سبز و همچنین کلونی‌های عظیم پرستوهای دریایی شناخته می‌شود.

با این حال، این گنجینه طبیعی با تهدیدات جدی، به ویژه گردشگری بی‌ضابطه و یک خلاء مدیریتی و اجرایی روبروست. نبود پاسگاه محیط‌بانی فعال و دائمی در جزیره و عدم تخصیص بودجه مشخص برای آن، حفاظت فیزیکی را به شدت تضعیف کرده و منجر به آسیب‌های شدیدی از جمله تخریب گسترده آبسنگ‌های مرجانی، اختلال در زادآوری حیات وحش، قاچاق تخم جانوران و آلودگی شده است. همچنین، پروتکل مشخصی برای مقابله با حوادث احتمالی نشت نفت از تأسیسات نزدیک وجود ندارد.

در پاسخ، «طرح جامع گردشگری» با هدف کنترل ظرفیت گردشگری، مشارکت دادن جوامع محلی (مانند توسعه بندر مقام) و احیای زیستگاه‌ها در دست تدوین است. اقدامات اولیه شامل تعریف یک پروژه پایلوت برای ایجاد خزانه مرجانی در آب‌های لاوان برای احیای آبسنگ‌های شیدور است که هنوز در مراحل اولیه قرار دارد. با این حال، جزئیات تعهدات مالی و فنی نهادهای مرتبط مانند منطقه ویژه اقتصادی لاوان شفاف نیست. موفقیت این برنامه‌ها در گرو اجرای فوری، تخصیص منابع کافی، استقرار نیروهای حفاظتی مستقر، و شفاف‌سازی جزئیات فنی و اجرایی برای حفظ این میراث طبیعی برای نسل‌های آینده است.