به یاد ایرج افشار؛ سالک واصل عشق ایران - مجله سرگرمی

مرگ او ضایعه ای بود که شاید تا سال ها و حتی دهه ها در ایران جبران ناپذیر باشد. ایرج افشار به معنای واقعی ایران شناس بود؛ یعنی نه شرق شناسی که ایران را به دیده پدیده ای قابل توجه می نگرد، بلکه متخصصی که زندگیش را وقف شناختن ایران نموده بود. ایران زمینی که شناخت او از آن، به معنی دهه ها مسافرت در سراسر خاک کشور ایران و کشور های همسایه اش بود.

افشار همه جای ایران را می شناخت، در هر ده و شهر و قصبه ای آشنا و دوستداری داشت، و بسیاری از دوستان و دوستداران و مهمانانش، خاطره هایی فراموش ناشدنی از مسافرت با او و اتراق کردن در خانه های انسان هایی با صفا و صمیمی دارند که در خانه شان را به روی استاد ایرج افشار و هرکس که به او مربوط بود، می گشادند.

اما در این مختصر، به جای ذکر بیشتر از خاطرات شخصی از ایرج افشار که الان فشرنده قلب نویسنده این سطور هستند، به زندگینامه مختصری از او و خدمات بی شمارش به ایران شناسی می پردازیم.

معین است که این نوشته نمی تواند کامل باشد، هم به دلیل دانش کم نویسنده، هم به دلیل اینکه فهرست کتاب هایی که در نوشتن، ویراستاری، یا انتشارشان می گردد اثر دست ایرج افشار را دید، خودش کتابی است قطور که اتفاقا به همت پسرانش چاپ هم شده است.

ایرج افشار، پسر محمود افشار یزدی و نصرت برازنده، متولد سال 1304 در تهران بود. پدرانش البته از افشاران یزد بودند.

تحصیلات ابتدایی و دبیرستانی را در دبیرستان های بزرگ آن دوره، از جمله دبستان شاپور تجریش و مدرسه فیروز بهرام، که دبیرستان زرتشتیان بود، به خاتمه رساند. در دانشکده حقوق دانشگاه تهران که در آن زمان هنوز جدید بود، تحصیل حقوق کرد و در سال 1328 از آنجا فارغ التحصیل شد.

اما مسلم است که از همان جوانی، علاقه خاصی به ایران شناسی و فرهنگ ایران داشت، و این خودش بی ربط به این نکته نیست که پسر محمود افشار بود که خود یکی از بزرگان فرهنگ ایران در قرن بیستم است و شاید بزرگترین خیّر فرهنگی ایران که موقوفاتش هنوز هم در منطقه محمودیه تهران قابل مشاهده است. موقوفاتی که پسرش آن ها را به بهترین وجه سرپرستی کرد و از قبل آن ها فواید زیادی به ایرانشناسی رساند.

در سال 1331، اولین مجله از چند مجله ای را که در طول عمرش پایه گذاری کرد انتشار داد. فرهنگ ایران زمین که سال ها در ایران منتشر می شد و امروزه هم نوای دوباره زنده شدنش را می شنویم، مجله ای بود که با همکاری استادانی همچون منوچهر ستوده و محمد تقی دانش پژوه، که مشوق اولیه ایرج افشار بود، سال ها محل انتشار مقالات مفید و عالمانه ای بود در خصوص ادبیات، تاریخ، و فرهنگ ایران.

مجلات دیگری که ایرج افشار قبل از انقلاب منتشر کرد شامل آنالیز کتاب، مهر و البته آینده می شوند. دوسال پربار نیز سردبیر مجله سخن بود که به صاحب امتیازی دکتر پرویز ناتل خانلری منتشر می شد و از اصلی ترین مجلات تخصصی ادبیات و فرهنگ ایران است که حتی تا امروز مطالبش مورد ارجاع و استفاده متخصصین قرار می گیرد.

مشاغل دانشگاهی

مشاغل دانشگاهی ایرج افشار از تدریس او در دانشسرای عالی در سال 1337 آغاز شد؛ قبل از آن، چندی به عنوان دبیر در دبیرستان های تهران خدمت نموده بود.

اما از سال 1348 به موقعیت استادی رشته تاریخ در دانشگاه تهران رسید، سمتی که تا انقلاب ایران به آن ادامه داد. بعد از آن ایرج افشار بار ها در دانشگاه های خارج کشور از جمله دانشگاه برن در سوئیس به عنوان استاد مهمان تدریس کرد، و بار ها در موسسه ایرانشناسی اتریش و دیگر موسسات نظیر آن، کلاس هایی در خصوص نسخه شناسی، خط شناسی، و ادبیات ایران ارائه داد.

مشاغل اداری

مشاغل اداری او از دوره کتابداریش در دانشکده حقوق، همان جایی که در آن تحصیل نموده بود، در سال 1330 آغاز شد. بجز سردبیری مجلات مختلف، این تخصص در مدیریت کتابخانه ها به ریاست اولیه او به کتابخانه دانشسرای عالی، پیش از تدریس در آن، وبعد به ریاست کتابخانه ملی ایران در سال 1341 انجامید.

سال بعد از آن به ریاست مرکز ایرانشناسی دانشگاه تهران رسید و از سال 1344 تا 1358، رئیس کتابخانه دانشگاه تهران بود. در این موقعیت، خدمات زیادی به پیشرفت علم کتابداری در ایران و نظم دادن به کتابخانه دانشگاه کرد که از جمله آن، به پایه گذاری قرائت خانه ایران شناسی و انتشار مجله کتابداری می توان اشاره نمود.

ایرانشناسی یکی از مهمترین تخصص های ایرج افشار بود

در زمینه نشر، ایرج افشار در پایه گذاری چند مرکز مهم نشر، از جمله بنگاه ترجمه و نشر کتاب، نقش اساسی داشت. همچنین در کنار دوستانش که بزرگترین خدمتکاران فرهنگی ایران بودند، در اداره بسیاری از موسسات انتشاراتی ایران داخل بود.

اما یکی از اصلی ترین نقش های او، تولیت بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی بود که به وسیله آن، مجموعه ای از تحقیقات فرهنگی را در قالب کتاب های مستقل یا مجموعه یادنامه دکتر محمود افشار انتشار می داد.

به علاوه همه اینها، ایرج افشار موسس نشر دفتر تاریخ نیز بود که مدریتش را پسر بزرگ او، که در جوانی در گذشت، به عهده داشت و ناشر بسیاری از نوشته های تحقیقی در خصوص تاریخ ایران بود.

نسخه شناسی

اما شاید بزرگ ترین و پربارترین جنبه زندگی ایرج افشار، اقدامات مختلف او در زمینه نسخه شناسی، سند شناسی، انتشار اسناد، و نگارش فهرست های مهم نسخه های خطی فارسی در دانشگاه ها و کتابخانه های مختلف ایران و جهان بود.

تعداد این ها به راستی از شمار بیرون است و علاقه مند به دانستن همه کتاب هایی که ایرج افشار در نگارششان دخالت داشت، باید به فهرست کتاب های خود او مراجعه کند.

اما از مهمترین این ها می گردد از فهرست نسخه های فارسی آرشیو ملی اتریش نام برد. بسیاری از آثار مهم او، تصحیح و چاپ مدارک تاریخی و ادبی ایران، از جمله کتاب های جغرافیایی و تاریخی مهمی بوده که امروزه بدون استفاده از آنها، هیچ محققی نمی تواند به تحقیق در خصوص تاریخ ایران بپردازد.

از جمله این ها می توان از مجوعه اسناد امیر نظام گروسی، تاریخ عالم آرای عباسی، و یا ترجمه عتیق مسالک الممالک اصطخری به فارسی را نام برد.

تحقیقات و علایق ایرج افشار منحصر به تاریخ قدیم نبود و آثار او در خصوص دوره مصدق یا آثار اخیر او در انتشار نامه ها و نوشته های بزرگانی مانند تقی زاده و بزرگ علوی نشانه ای از این جنبه علاقه های اوست.

غیر از این، او همیشه به تصحیح متون قدیمی علاقه بارزی داشت و بسیاری از متن های کلاسیک فارسی، از نوشته های تاریخی گرفته تا قصه حسین کرد شبستری، را به تنهایی یا به همراهی صاحبنظران جوانتر منتشر کرد.

انتشار نسخه های کمیاب

یکی از بزرگ ترین جنبه های علمی افشار، انتشار نسخه های کمیاب یا ناشناخته فارسی در دور و بر جهان بود و همه دوستداران و اطرافیانش را به نوشتن در این مورد و انتشار آن ها تشویق می کرد.

برای این موضوع، گاهنامه ای را تحت پوشش بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی به راه انداخته بود که پژوهش های ایران شناسی نام داشت و در آن، از کشفیات دست نویس های جدید، تصحیح متون کمیاب، و دیگر مسائل مربوط به ایران شناسی، مقالات و نوشته های بسیاری منتشر می کرد.

این البته در ادامه سال ها عمر پربار او و کوشش هایش در انتشار مجلات مختلف، از سخن و فرهنگ ایران زمین گرفته تا آینده بود. حتی در زمانی که خود دیگر علاقه ای به انتشار مجله نداشت و بیشتر به کار های تحقیق می پرداخت، مجلات مهم فرهنگی ایران نظیر بخارا و نشریه تخصصی نسخه شناسی، نامه بهارستان هیچ گاه از نوشته های او در خصوص ایران شناسی در جهان و یا معرفی و تصحیح نسخه و سندی جدید، خالی نبودند.

حمایت ایرج افشار از نویسندگان و دانشمندان جوان، و ناشران با علم و انصاف، مثال زدنی بود و الگویی برای کسانی که شاید بخواهند به صندلی استادی نظیر او برسند.

ایرج افشار و سفر

جدا از همه اینها، ایرج افشار به معنای واقعی اهل سفر بود. سال ها، دهه ها، در سراسر ایران مسافرت نموده بود و به قول معروف وجب به وجب خاک ایران را می شناخت.

او همچنین، بار ها به اروپا مسافرت نموده بود و در دانشگاه ها و کتابخانه های معروف اروپایی تدریس و تحقیق نموده بود. همه این ها به علاوه مسافرت های سالانه به ایالات متحده که پسرانش در آن زندگی می کردند.

نتیجه این همه مسافرت، بخصوص داخل ایران، چندین مجموعه بسیار شیرین و از نظر علمی مفید و اساسی، از سفرنامه هایی بود که در آن، خاطرات مسافرت با بزرگان فرهنگ ایران به فلان ده و قصبه را به همراه مهمترین آنالیز ها و برداشت ها از تاریخ و رسوم و فرهنگ منطقه همراه می کرد.

در مسافرت هایی که با او به مناطق مختلف ایران کردم، شاهد بودم که حتی در بار دهمی که از منطقه ای دیدن می نماید، دقایق متعددی را به نوشتن یادداشت در خصوص آنجا، صحبت با مردم محل، و آنالیز منطقه می گذراند.

او بسیاری از آن ها را در یادداشت های خود به صورت مقاله یا کتاب منتشر کرد که از جمله بهترین منابع برای تحقیق در خصوص فرهنگ ایران است.

امروز، تمام محققانی که از دانش او بهره بردند، همگی ناشرانی که حمایت او از کار خود را تجربه کردند، و همه کسانی که دوستدار او و فرهنگ ایران بودند، پدری را از دست دادند.

منبع: bbc

آژانس مسافرتی: دور زمین | سفر به دور زمین هیچوقت اینقدر آسون نبوده! تور لحظه آخری، تور ارزان، اروپا، تور تایلند، تور مالزی، تور دبی، تور ترکیه