سفر به هورامان کردستان: راهنمای جامع برای کشف بهشت پلکانی ایران - مجله سرگرمی

1. معرفی هورامان: میراث جهانی یونسکو

هورامان یا اورامانات، منطقه‌ای تاریخی و کوهستانی در رشته‌کوه‌های زاگرس است که بخش‌هایی از استان‌های کردستان و کرمانشاه در ایران و بخش کوچکی از حلبچه در شرق عراق را در بر می‌گیرد . این منطقه که به دلیل ارزش‌های فرهنگی و تاریخی برجسته‌اش در ژوئیه 2021 به عنوان بیست و ششمین اثر ملموس ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید، قدمتی چندهزارساله دارد .

نام «هورامان» به معنای «سرزمین اهورایی» یا «جایگاه خورشید» تعبیر شده است که نشان از قدمت و جایگاه ویژه این منطقه در فرهنگ کهن ایران و ریشه‌های مزدایی آن دارد . ثبت جهانی این منظر فرهنگی با وسعتی حدود 409 هزار هکتار، بر اساس دو معیار اصلی صورت گرفته است :

• گواهی بی‌همتا بر یک سنت فرهنگی زنده (معیار iii): این منطقه گواهی استثنایی بر فرهنگ مردم هورامی است که از هزاره سوم پیش از میلاد در اینجا سکونت داشته‌اند . این فرهنگ شامل زبان اصیل هورامی، آداب و رسوم کهن مانند آیین پیر شالیار، و شیوه زندگی نیمه کوچ‌نشینی (کوچ عمودی فصلی یا هه‌وارنشینی) است که همچنان پابرجا مانده است .
• نمونه برجسته از تعامل انسان و محیط (معیار v): هورامان نمونه‌ای برجسته از سکونتگاه سنتی بشری و بهره‌برداری پایدار از زمین است که با محیط کوهستانی سخت سازگار شده است . این تعامل در معماری پلکانی، روش‌های کشاورزی منحصربه‌فرد در اراضی سنگی و دانش بومی مردم تجلی یافته است .

2. سیر تاریخی و باستان‌شناسی: از پارینه‌سنگی تا حکومت اردلان

هورامان دارای پیشینه‌ای غنی و چندلایه است که بیش از 500 اثر و محوطه باستانی از دوران ماقبل تاریخ تا حکومت‌های اسلامی را در خود جای داده است .

• دوران پارینه‌سنگی: کهن‌ترین آثار سکونت انسان در هورامان، در غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای اطراف روستای هجیج کشف شده که قدمت آن‌ها به بیش از 40 هزار سال پیش بازمی‌گردد . این یافته‌ها که در جریان عملیات نجات‌بخشی آثار قبل از آبگیری سد داریان به دست آمدند، نشان‌دهنده حضور انسان‌های نئاندرتال و سپس انسان‌های مدرن در این منطقه کوهستانی هستند .
• دوران باستان و اشکانی: یکی از مهم‌ترین یافته‌های منطقه، بنچاق اورامان است؛ مجموعه‌ای از سه قباله اجاره یک تاکستان که بر روی پوست آهو به زبان‌های یونانی و پهلوی اشکانی نوشته شده‌اند . این اسناد که در غاری نزدیک پالنگان کشف شده و به قرن اول پیش از میلاد بازمی‌گردند، گواهی بر وجود نظام اداری و حقوقی پیشرفته در دوران اشکانیان در این منطقه است . همچنین کتیبه‌ای متعلق به آشوریان نیز در این منطقه یافت شده است .
• قلعه‌های استراتژیک:
  • قلعه پالنگان: این قلعه که بر فراز کوهی مشرف به دره تنگی‌ور ساخته شده، به دلیل موقعیت صعب‌العبور، نقشی استراتژیک در تاریخ منطقه داشته است . این قلعه پیش از اسلام و در دوره‌های بعدی، برای مدتی مقر امرای کلهر و سپس یکی از پایتخت‌های فصلی (بهاری) حکومت اردلان بود .
  • قلعه اورامان: معماری پلکانی روستای اورامان تخت به گونه‌ای است که روستا را به شکل یک هرم درآورده که در رأس آن یک قلعه باستانی قرار داشته است . این ساختار بر اهمیت استراتژیک این سکونتگاه در گذشته تأکید دارد .
• حکومت امرای اردلان: خاندان اردلان از قرن هفتم تا اواخر قرن سیزدهم هجری (حدود 700 سال) بر بخش‌های وسیعی از کردستان، از جمله هورامان، حکومت می‌کردند . مرکز حکومت آن‌ها به صورت فصلی بین قلعه‌هایی مانند پالنگان (اقامتگاه بهاری)، مریوان (اقامتگاه پاییزی) و حسن‌آباد (اقامتگاه تابستانی) در گردش بود تا اینکه نهایتاً به سنندج منتقل شد . حکومت محلی اردلان‌ها سرانجام در دوره ناصرالدین شاه قاجار و در راستای سیاست تمرکزگرایی دولت مرکزی به پایان رسید .

3. جغرافیا و آب‌وهوا: چه زمانی به هورامان سفر کنیم؟

هورامان منطقه‌ای کاملاً کوهستانی با دره‌های عمیق و رودخانه‌های خروشان است . رودخانه بزرگ سیروان، مهم‌ترین شریان حیاتی این منطقه، آن را به دو نیم تقسیم کرده و مناظر بی‌بدیلی را به وجود آورده است .

بهترین زمان سفر:

• بهار (اردیبهشت و خرداد): بدون شک، بهار بهترین فصل سفر به هورامان است . در این زمان، طبیعت در اوج سرسبزی و طراوت خود قرار دارد، هوا بسیار مطبوع است، مراسم کومسای پیر شالیار برگزار می‌شود و کوچ هه‌وارنشینی به سمت ییلاقات آغاز می‌گردد .
• تابستان: اوایل تابستان نیز برای سفر مناسب است، زیرا به دلیل کوهستانی بودن، هوا معتدل و خنک است و زندگی در هه‌وارها در جریان است .
• پاییز: پاییز هورامان با رنگ‌های گرم و طلایی درختان و برگزاری جشن انار (جەژنی هەنار) در اواخر مهر و آبان، جلوه‌ای رؤیایی دارد .
• زمستان: زمستان‌های هورامان بسیار سرد، برفی و سخت است و تردد در جاده‌ها ممکن است دشوار باشد . با این حال، مراسم عروسی پیر شالیار در نیمه بهمن، گردشگران و عکاسان بسیاری را به این منطقه می‌کشاند .

4. مسیرهای دسترسی و حمل و نقل

برای رسیدن به قلب هورامان باید خود را برای رانندگی در جاده‌های کوهستانی و پرپیچ‌وخم اما بسیار زیبا آماده کنید .

• از مبدأ سنندج:

  • به اورامان تخت: فاصله سنندج تا اورامان تخت حدود 156 تا 170 کیلومتر است و تقریباً 3 تا 3.5 ساعت زمان می‌برد . مسیر اصلی از جاده سنندج-مریوان، سپس سروآباد و در نهایت ورود به جاده کوهستانی اورامان است .
  • به پالنگان: این روستا در فاصله حدود 110 تا 122 کیلومتری جنوب غربی سنندج و در نزدیکی کامیاران قرار دارد . مسیر از طریق جاده سنندج به کامیاران و سپس یک جاده فرعی آسفالته با کیفیت مناسب به سمت پالنگان است .

• از مبدأ مریوان:

  • به اورامان تخت: اورامان تخت در فاصله 75 کیلومتری جنوب شرقی مریوان قرار دارد و طی کردن این مسیر حدود 1.5 تا 2 ساعت زمان می‌برد . این جاده از دل کوه‌ها و جنگل‌های بلوط عبور کرده و از گردنه ژالانه با چشم‌اندازهای بی‌نظیر می‌گذرد .

• حمل و نقل عمومی:

  • از ترمینال یا بازار مریوان، تاکسی‌های خطی و مینی‌بوس برای اورامان تخت فعال هستند .
  • از کامیاران (اول جاده توبره ریز)، تاکسی‌های خطی برای پالنگان وجود دارند .
  • هزینه و برنامه حرکت متغیر است و بهتر است اطلاعات دقیق را به صورت حضوری از پایانه‌های مسافربری کسب کنید .

5. جاذبه‌های گردشگری: از معماری پلکانی تا طبیعت بکر

معماری و کشاورزی پلکانی

• معماری پلکانی: شاخص‌ترین ویژگی روستاهای هورامان، معماری پلکانی آن‌هاست که به «هزار ماسوله» شهرت یافته است . خانه‌ها بر روی دامنه شیب‌دار کوه به گونه‌ای ساخته شده‌اند که بام هر خانه، حیاط خانه بالایی است . این معماری با استفاده از مصالح بومی سنگ و چوب و به صورت خشکه چین (بدون ملات) شکل گرفته است .
• کشاورزی در اراضی سنگی: مردمان هورامان با ایجاد باغ‌های پلکانی بر روی دامنه‌های سنگی، روشی پایدار برای کشاورزی ابداع کرده‌اند .

روستاهای دیدنی

• اورامان تخت: مرکز فرهنگی و توریستی منطقه با معماری پلکانی خیره‌کننده .
• پالنگان: روستایی پلکانی با قدمتی کهن که در کنار رودخانه تنگی‌ور قرار گرفته و بقایای قلعه‌ای تاریخی را در خود جای داده است .
• سلین، بلبر، ژیوار و ناو: روستاهایی زیبا در نزدیکی رودخانه سیروان که علاوه بر طبیعت بکر، مراکز اصلی برگزاری جشن انار هستند .
• هجیج: روستایی زیبا در نزدیکی سد داریان که به خاطر امامزاده عبیدالله، چشمه بل و کشف کهن‌ترین آثار سکونت انسان در منطقه شهرت دارد .

جاذبه‌های طبیعی

• رودخانه سیروان: طولانی‌ترین رودخانه کردستان که از دل دره‌های عمیق هورامان عبور می‌کند .
• چشمه بل (کانی بل): یکی از پرآب‌ترین چشمه‌های غرب ایران که از دل کوه سرچشمه گرفته و به رودخانه سیروان می‌ریزد .
• دریاچه زریوار: این دریاچه که بزرگترین چشمه آب شیرین جهان است، در نزدیکی مریوان قرار دارد و یکی از جاذبه‌های مهم منطقه است .
• گردنه ژالانه: گردنه‌ای مرتفع در مسیر مریوان به اورامان تخت با مناظر بی‌بدیل از کوهستان .

6. فرهنگ و آیین‌ها: روح زنده هورامان

مردم هورامان به گویش هورامی، یکی از اصیل‌ترین گویش‌های زبان کردی، سخن می‌گویند و فرهنگی غنی و دست‌نخورده دارند .

مراسم پیر شالیار: عروسی اسطوره‌ای

این مراسم آیینی-عرفانی که قدمتی هزارساله دارد، در دو نوبت برگزار می‌شود . هویت «پیر شالیار» به دو شخصیت، یک موبد زرتشتی و عارفی به نام «سید مصطفی عریضی» اشاره دارد . مشهورترین روایت، داستان شفای «شاه بهار خاتون»، دختر پادشاه بخارا و ازدواج او با پیر است .

• مراسم عروسی (زمستان): در نیمه بهمن با مراحلی چون توزیع گردو، قربانی کردن، پخت آش ولوشین و مراسم دف‌زنی و سماع برگزار می‌شود .
• مراسم کومسای (بهار): در میانه اردیبهشت برای تصمیم‌گیری در مورد مسائل اجتماعی و تقسیم کارها برگزار می‌شود .

کوچ هه‌وارنشینی: زندگی در ییلاقات سنگی

این کوچ عمودی فصلی، یکی از دلایل اصلی ثبت جهانی هورامان است . مردم از اواخر اردیبهشت تا شهریور از روستاهای قشلاقی به سکونتگاه‌های ییلاقی سنگی به نام «هه‌وار» در ارتفاعات کوچ می‌کنند تا به مراتع سرسبز دسترسی داشته باشند .

جشن انار (جەژنی هەنار)

این جشن شکرگزاری از اواخر مهر تا اواسط آبان در روستاهای منطقه، به‌ویژه سلین، بلبر، ژیوار و ناو با موسیقی، رقص کردی (هه‌لپه‌رکی) و برپایی بازارچه‌های محلی برگزار می‌شود .

پوشش محلی: جشنواره‌ای از رنگ و اصالت

لباس کردی هورامان یکی از زیباترین پوشش‌های محلی جهان است .

• پوشش مردان: شامل چوخه و رانک (پاتول) از پارچه پشمی «شال»، لفکه سورانی، پشت‌وین (شال کمر) و کلاش (گیوه) است .
• پوشش زنان: شامل کراس (پیراهن بلند رنگارنگ)، کُلُنجه (نیم‌تنه مخملی)، شال کمر و سرپوش‌های تزئین‌شده است .

7. فعالیت‌های خاص: قایق‌سواری و پیاده‌روی

قایق‌سواری در سیروان

• محل: بهترین مکان برای این تجربه، دریاچه سد داریان در نزدیکی روستاهای هجیج و سلین است .
• توضیحات: قایق‌های متعدد در اسکله‌های این منطقه، شما را به گشت‌وگذار در میان دره‌های عمیق می‌برند . یکی از جذاب‌ترین بخش‌ها، رسیدن به چشمه خروشان بل با قایق است .

محبوب‌ترین مسیرهای پیاده‌روی و کوهنوردی

1. مسیر اورامان تخت به سلین (از طریق روستای بلبر): با درجه سختی متوسط، این مسیر از میان باغ‌های گردو و انار و در امتداد رودخانه سیروان عبور می‌کند .
2. صعود به ارتفاعات شاهو: با درجه سختی بالا، این مسیر نیازمند آمادگی جسمانی و تجهیزات است. شاهو، بلندترین قله استان کرمانشاه، چشم‌اندازهای پانورامیک بی‌نظیری ارائه می‌دهد .
3. پیاده‌روی در دره ژاوه‌رود: با درجه سختی آسان تا متوسط، این دره نزدیک کامیاران برای پیاده‌روی‌های سبک ایده‌آل است .
4. مسیرهای سبک اطراف روستاها: پیاده‌روی از روستاهای اورامان تخت، سلین یا بلبر به سمت دره‌ها و حاشیه رودخانه، گزینه‌های عالی برای یک گشت نیم‌روزه هستند .

8. برنامه سفر پیشنهادی 4 روز و 3 شب

این برنامه با فرض حرکت از سنندج طراحی شده و به صورت یک حلقه سفر، بازدید از جاذبه‌های کلیدی را بهینه می‌کند.

روز اول: سنندج به پالنگان، بهشت گمشده کردستان

• صبح: از سنندج به سمت کامیاران حرکت کنید. در مسیر می‌توانید از قرآن تاریخی نگل در روستای نگل بازدید کنید .
• ظهر: پس از رسیدن به کامیاران، مسیر 57 کیلومتری را به سمت روستای پالنگان ادامه دهید .
• بعدازظهر: در روستای پلکانی پالنگان گشت‌وگذار کنید، از رودخانه تنگی‌ور دیدن کرده و طعم لذیذ ماهی کباب معروف آن را بچشید .
• عصر: از بقایای قلعه پالنگان در ارتفاعات مشرف به روستا بازدید کنید .
• شب: در یکی از اقامتگاه‌های بوم‌گردی یا خانه‌های محلی پالنگان اقامت کنید .
• زمان رانندگی: سنندج تا پالنگان حدود 2.5 ساعت (حدود 122 کیلومتر) .

روز دوم: پالنگان به اورامان تخت از مسیر مریوان

• صبح: پالنگان را به مقصد مریوان ترک کنید (حدود 2.5 ساعت).
• ظهر: از دریاچه زریوار در مریوان دیدن کرده و ناهار را در کنار دریاچه صرف کنید .
• بعدازظهر: مسیر 75 کیلومتری و بسیار زیبای مریوان به اورامان تخت را از طریق گردنه ژالانه طی کنید .
• عصر: به روستای ثبت جهانی اورامان تخت وارد شوید و از آرامگاه پیر شالیار بازدید کنید .
• شب: در یکی از هتل‌ها یا اقامتگاه‌های بوم‌گردی اورامان تخت اقامت کنید .
• زمان رانندگی: مریوان تا اورامان تخت حدود 1.5 تا 2 ساعت .

روز سوم: گشت در هورامانات، قایق‌سواری در سیروان و بازدید از هجیج

• صبح: از اورامان تخت به سمت روستاهای سلین و هجیج حرکت کنید (حدود 1 ساعت).
• فعالیت اصلی: در دریاچه سد داریان قایق‌سواری کنید و از چشمه بل دیدن نمایید .
• ظهر: ناهار را در رستوران‌های محلی روستای سلین با چشم‌انداز رودخانه سیروان میل کنید .
• بعدازظهر: در روستای پلکانی هجیج قدم بزنید و از امامزاده عبیدالله بازدید کنید.
• شب: به محل اقامت خود در اورامان تخت بازگردید.

روز چهارم: پیاده‌روی در طبیعت و بازگشت به سنندج

• صبح: یک مسیر پیاده‌روی سبک را از اورامان تخت به سمت دره و حاشیه رودخانه سیروان آغاز کنید .
• ظهر: پس از بازگشت و صرف ناهار، مسیر بازگشت به سنندج را در پیش بگیرید (حدود 3 ساعت) .
• عصر: به سنندج بازگشته و سفر خود را به پایان برسانید.

9. اقامت و غذا در هورامان

بهترین گزینه، اقامت در اقامتگاه‌های بوم‌گردی و خانه‌های محلی است که از طریق پلتفرم‌های آنلاین قابل رزرو هستند.

• اقامتگاه‌های منتخب:
  • اورامان تخت: اقامتگاه بوم‌گردی دیوه‌خان و هتل اورامان تخت .
  • پالنگان: اقامتگاه بوم‌گردی هانیه و بشیر پالنگان .
  • سلین و بلبر: اقامتگاه بوم‌گردی بلبر و هتل و اقامتگاه سنتی سلین .
  • هجیج: اقامتگاه هجیج و بوم‌گردی نگین هورامان .
• غذاهای محلی: آشپزی هورامان ریشه در طبیعت کوهستانی دارد . کلانه (نان محلی با گیاهان کوهی) ، دوخوا (آش دوغ) ، یکاوه (کشمش پلو کردی) ، شلمینه ، قایرمه (کنگر سوخاری) و خورش ریواس را حتماً امتحان کنید.

10. سوغات و نکات کاربردی

• سوغات: کلاش (گیوه کردی)، گلیم، جاجیم، لباس‌های محلی، گردو، انار و رب انار از بهترین سوغات هورامان هستند .
• نکات سفر:
  • مدت زمان سفر: برای اجرای برنامه پیشنهادی، حداقل 3 تا 4 روز زمان نیاز دارید.
  • رزرو اقامتگاه: پیش از سفر، به‌ویژه در فصول پرگردشگر، اقامتگاه خود را رزرو کنید.
  • تجهیزات: کفش مناسب پیاده‌روی ضروری است. در زمستان، لباس گرم و زنجیر چرخ به همراه داشته باشید .
  • وضعیت جاده: جاده‌ها کوهستانی و پرپیچ‌وخم هستند؛ از سلامت خودروی خود اطمینان حاصل کنید .
  • پول نقد: مقداری پول نقد همراه داشته باشید.

خلاصه

سفر به هورامان، تجربه‌ای عمیق از تاریخ، فرهنگ و طبیعت زاگرس است. این منطقه که به دلیل معماری پلکانی و روش‌های کشاورزی پایدار در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده، پیشینه‌ای غنی از دوران پارینه‌سنگی و حضور نئاندرتال‌ها تا حکومت امرای اردلان دارد . بهترین زمان سفر فصل بهار برای تماشای طبیعت سرسبز و کوچ هه‌وارنشینی است، اما پاییز با جشن انار و زمستان با مراسم پیر شالیار جذابیت‌های خاص خود را دارند . این راهنما یک برنامه سفر 4 روزه دقیق از مبدأ سنندج ارائه می‌دهد که شامل بازدید از روستاهای کلیدی مانند پالنگان، اورامان تخت، سلین و هجیج، و فعالیت‌هایی چون قایق‌سواری در سد داریان برای دیدن چشمه بل و مسیرهای پیاده‌روی متنوع است . برای اقامت، گزینه‌های متنوعی از اقامتگاه‌های بوم‌گردی معتبر در دسترس است که فرصتی برای تجربه زندگی بومی و چشیدن طعم غذاهای بی‌نظیری چون کلانه و ماهی کباب فراهم می‌کنند . هورامان مقصدی ایده‌آل برای کسانی است که به دنبال ترکیبی از ماجراجویی، طبیعت‌گردی و تجربه فرهنگی عمیق هستند.