پایان زندگی در هاراپا و موهنجودارو: بررسی نظریه های افول تمدن دره سند - مجله سرگرمی

با این حال، برخلاف همتایان خود در مصر و بین‌النهرین که افول و دگرگونی آن‌ها اغلب با رویدادهای تاریخی مشخصی همراه بود، تمدن هاراپا در حدود 1900 پیش از میلاد شروع به افول کرد و تا 1700 پیش از میلاد بسیاری از مراکز شهری اصلی آن متروکه شدند. این ناپدید شدن نسبتاً ناگهانی، بدون شواهد واضحی از یک فاجعه بزرگ یا یک رویداد واحد، آن را به یکی از بزرگترین معماهای باستان‌شناسی تبدیل کرده است. فقدان شواهد مکتوب قابل رمزگشایی از خط هاراپا، درک کامل این تمدن و پایان آن را به چالش کشیده و مانع از دسترسی مستقیم به دیدگاه‌های خود مردم آن دوران می‌شود. این ویژگی، افول تمدن دره سند را از یک رویداد تاریخی صرف به یک معمای عمیق تبدیل کرده است که همچنان مورد بحث و بررسی قرار دارد. در نتیجه، درک ما از این تمدن کاملاً بر اساس تفسیر باستان‌شناختی است که ذاتاً مستعد تفاسیر متعدد و بحث‌ها است و دستیابی به نتیجه‌گیری قطعی را دشوار می‌سازد.

برای دریافت مشاوره و خدمات تخصصی گردشگری و سفر به سراسر دنیا با کارگزار مستقیم تورهای مسافرتی و گردشگری همراه باشید.

در گذشته، بسیاری از محققان به دنبال یک رویداد فاجعه‌بار و ناگهانی برای توضیح پایان این تمدن بودند. اما اجماع کنونی در میان باستان‌شناسان و مورخان به سمت این دیدگاه متمایل شده است که افول تمدن هاراپا یک فرآیند تدریجی بوده است. این تغییر در دیدگاه، نشان‌دهنده یک دگرگونی پارادایم در تفسیر باستان‌شناختی است. به جای تمرکز بر یک علت واحد و دراماتیک مانند حمله یا سیل گسترده، توجه به تعامل پیچیده‌تر عوامل استرس‌زای بلندمدت معطوف شده است. افول تدریجی به این معناست که تمدن دارای مقداری تاب‌آوری و توانایی سازگاری بوده است، اما در نهایت توسط مسائل مداوم و ترکیبی غرق شده است، نه یک ضربه ناگهانی. این همچنین نشان می‌دهد که "پایان" مطلق نبوده، بلکه یک دگرگونی و جابجایی بوده است. این مقاله به بررسی جامع نظریه‌های مختلف مطرح شده برای توضیح این افول می‌پردازد، با تأکید بر شواهد موثق و اجماع آکادمیک فعلی. این بررسی نشان خواهد داد که پایان زندگی در هاراپا و موهنجودارو احتمالاً نتیجه یک رویداد واحد نبوده، بلکه ترکیبی پیچیده از عوامل محیطی، اقتصادی و اجتماعی بوده است.

نظریه‌های اصلی افول: عوامل محیطی

عوامل محیطی به طور فزاینده‌ای به عنوان محرک‌های اصلی افول تمدن دره سند شناخته می‌شوند. تحقیقات اخیر نشان‌دهنده تأثیرات عمیق تغییرات اقلیمی، تغییر مسیر رودخانه‌ها و بهره‌برداری بیش از حد از منابع بر این تمدن است.

تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پی‌درپی

اجماع فزاینده‌ای در میان محققان وجود دارد که تغییرات اقلیمی، به ویژه خشکسالی‌های طولانی‌مدت و تغییر الگوهای باران‌های موسمی، نقش محوری در افول تمدن هاراپا ایفا کرده است. تمدن هاراپا به شدت به باران‌های موسمی برای کشاورزی متکی بود و با خشک شدن تدریجی باران‌های موسمی تابستانی از حدود 2500 پیش از میلاد، کشاورزی در نزدیکی شهرهای هاراپا دشوار یا غیرممکن شد.

تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که هاراپایی‌ها با دو دوره خشکسالی بزرگ و متوالی مواجه شدند. اولین دوره حدود 4250 سال پیش (حدود 2250 پیش از میلاد) آغاز شد و ناشی از کاهش باران‌های زمستانی بود که 300 سال به طول انجامید. تمدن هاراپا در ابتدا با تغییر سیستم کشاورزی خود به سمت کشت محصولات تابستانی و مهاجرت به مناطق با باران‌های تابستانی قوی‌تر، خود را با این تغییر سازگار کرد و تاب‌آوری قابل توجهی از خود نشان داد. این سازگاری اولیه نشان می‌دهد که جامعه هاراپا توانایی پاسخ به چالش‌های محیطی را داشته است.

با این حال، حدود 4000 سال پیش (حدود 2000 پیش از میلاد)، یک تغییر عمده در اقیانوس هند و گردش جوی منجر به کاهش شدید باران‌های موسمی تابستانی شد. این خشکسالی دوم به شدت مناطق جنوبی را تحت تأثیر قرار داد و منجر به متروکه شدن مراکز شهری در مناطقی مانند گجرات امروزی شد. این ضربه دوم، که درست پس از پایان خشکسالی زمستانی رخ داد، توانایی تمدن برای بازیابی و بقا را از بین برد. تجربه هاراپا به عنوان یک مطالعه موردی تاریخی برای تأثیر عمیق تغییرات اقلیمی بر جوامع پیچیده و محدودیت‌های سازگاری اجتماعی عمل می‌کند و درس‌هایی برای چالش‌های مدرن ارائه می‌دهد.

تغییر مسیر رودخانه‌ها و سیلاب‌ها

یکی از مهم‌ترین عوامل محیطی، خشک شدن تدریجی رودخانه گهاگهرا-هاکرا بود که بسیاری از شهرک‌های هاراپایی در امتداد آن قرار داشتند. این رودخانه که عمدتاً توسط باران‌های موسمی تغذیه می‌شد، حدود 4000 سال پیش (حدود 2000 پیش از میلاد) به یک رودخانه فصلی کوچک تبدیل شد. این امر منجر به ترک بسیاری از شهرهای واقع در امتداد سواحل آن، مانند کالی‌بنگان و بناوالی، شد. درک اینکه گهاگهرا-هاکرا بیشتر با باران‌های موسمی تغذیه می‌شد تا یخچال‌ها، حیاتی است؛ زیرا هرگونه کاهش طولانی‌مدت در شدت باران‌های موسمی مستقیماً و به شدت بر شهرک‌های متعدد در امتداد سواحل آن تأثیر می‌گذاشت و آنها را به شدت در برابر خشکی آسیب‌پذیر می‌ساخت. این توضیح می‌دهد که چرا بسیاری از سایت‌های شرقی حدود 1900 پیش از میلاد متروکه شدند. این امر بر وابستگی حیاتی جوامع کشاورزی باستانی به الگوهای اقلیمی خاص و سیستم‌های رودخانه‌ای تأکید می‌کند. تغییر در این الگوها، حتی اگر فاجعه‌بار نباشد، می‌تواند مناطق وسیعی را برای جمعیت‌های شهری غیرقابل سکونت کند.

علاوه بر این، تغییرات در پوسته زمین و فعالیت‌های تکتونیکی ممکن است باعث تغییر مسیر رود سند و سیلاب‌های مکرر شده باشد. این تغییرات، به ویژه در موهنجودارو، می‌توانستند تأثیرات مخربی بر شهرها داشته باشند، زیرا شهرها به شدت به رودخانه وابسته بودند. سیلاب‌های مکرر و تغییر مسیر رودخانه‌ها می‌توانستند منجر به تجمع نمک در خاک شوند و کشت محصولات را دشوار سازند، که به نوبه خود باعث قحطی و گسترش بیماری‌ها می‌شد. این عوامل محیطی رویدادهای جداگانه‌ای نبودند، بلکه یک تعامل پیچیده بودند که سازگاری و مهاجرت انسان را اجباری می‌کردند. خشکسالی‌ها آب رودخانه‌های تغذیه‌شده با باران‌های موسمی را کاهش دادند و کمبود آب را تشدید کردند.

تخریب محیط زیست و بهره‌برداری بیش از حد از منابع

برخی محققان استدلال می‌کنند که بهره‌برداری بیش از حد از منابع طبیعی توسط خود هاراپایی‌ها به افول تمدن کمک کرده است. نیاز به مقادیر زیادی چوب برای تولید مس و برنز، پخت آجر، سرامیک و سفال، و همچنین برای ساخت قایق و مبلمان صادراتی، منجر به جنگل‌زدایی گسترده شد. والتر ا. فیرسرویس جونیور استدلال کرد که تخریب محیط زیست ناشی از بهره‌برداری بیش از حد، منجر به کاهش حاصلخیزی خاک و افزایش شوری شده است. او معتقد بود که جمعیت رو به رشد انسان و دام، منابع محدود را به سرعت از بین برده و تعادل اکولوژیکی مناطق نیمه‌خشک را مختل کرده است. جنگل‌زدایی می‌توانست سیلاب و فرسایش خاک را بدتر کند و یک حلقه بازخورد ایجاد کند که فشار بر منابع را افزایش می‌داد.

نظریه‌های اصلی افول: عوامل خارجی و داخلی

در کنار عوامل محیطی، نظریه‌هایی نیز بر نقش عوامل خارجی و داخلی در افول تمدن هاراپا تأکید دارند. این عوامل شامل فرضیه حمله آریایی‌ها (که اکنون رد شده است)، اختلال در شبکه‌های تجاری و تنش‌های اجتماعی-شهری داخلی می‌شوند.

نظریه حمله آریایی‌ها: از فرضیه تا رد شدن

یکی از قدیمی‌ترین و بحث‌برانگیزترین نظریه‌ها، فرضیه حمله قبایل آریایی (هند و اروپایی‌زبان) به تمدن دره سند و نابودی آن در حدود 1500 پیش از میلاد بود. مورتیمر ویلر، باستان‌شناس بریتانیایی، این نظریه را در دهه 1940 مطرح کرد. او با استناد به اشاراتی در ریگ‌ودا به "پورام‌دارا" (ویران‌کننده قلعه‌ها) و کشف 39 اسکلت در موهنجودارو، این اسکلت‌ها را قربانیان یک کشتار جمعی توسط مهاجمان آریایی دانست. ویلر فرض می‌کرد که آریایی‌ها با استفاده از اسب‌ها و سلاح‌های پیشرفته‌تر، به راحتی می‌توانستند مردم صلح‌جوی هاراپا را شکست دهند.

با این حال، این نظریه از دهه 1980 به طور گسترده توسط اجماع آکادمیک رد شده است. دلایل اصلی رد شدن آن عبارتند از:

• عدم شواهد باستان‌شناختی جنگ: هیچ مدرک گسترده‌ای از نبرد، آتش‌سوزی یا تخریب سازمان‌یافته در شهرهای هاراپا که نشان‌دهنده یک حمله نظامی باشد، یافت نشده است. مردم تمدن دره سند ظاهراً صلح‌جو بودند و شواهد کمی از سلاح یا نبرد از خود بر جای گذاشته‌اند.
• تاریخ‌گذاری اسکلت‌ها: اسکلت‌های یافت شده توسط ویلر در موهنجودارو، متعلق به یک دوره زمانی واحد یا یک سطح اشغال واحد نیستند که نشان‌دهنده یک کشتار جمعی باشد. ویلر خود نیز بعداً اذعان کرد که این اسکلت‌ها تنها نشان‌دهنده فاز نهایی سکونت انسانی هستند و فروپاشی ساختارهای شهری احتمالاً ناشی از متروکه شدن شهر بوده است.
• عدم وجود فرهنگ مهاجم: باستان‌شناسان هیچ فرهنگ مهاجم جدیدی (ابزار، سلاح، سفال یا فرم‌های هنری جدید) را که بلافاصله پس از افول هاراپا ظاهر شده باشد، شناسایی نکرده‌اند. در عوض، شواهدی از تداوم فرهنگی بین تمدن هاراپا و فرهنگ‌های بعدی هند و گنگ وجود دارد.
• نظریه مهاجرت تدریجی: مطالعات جدید زبانی و ژنتیکی نشان می‌دهند که آریایی‌ها به صورت تدریجی و غیرخشونت‌آمیز به شبه‌قاره مهاجرت کرده و با جمعیت‌های بومی درآمیخته‌اند. این فرآیند بیشتر یک همگون‌سازی فرهنگی بوده تا یک فتح نظامی. محبوبیت اولیه و رد بعدی این نظریه نشان می‌دهد که چگونه تفاسیر تاریخی می‌توانند تحت تأثیر زمینه‌های سیاسی معاصر قرار گیرند. به عنوان مثال، برخی مخالفان پیشنهاد کردند که این نظریه توجیهی برای حکومت استعماری بریتانیا بود، با به تصویر کشیدن آریایی‌ها به عنوان مهاجمان "متمدن‌کننده". تغییر به "مهاجرت و همگون‌سازی" بازتاب درک ظریف‌تر و کمتر اروپامحور از تعاملات فرهنگی باستانی است. این موضوع به عنوان یک داستان هشداردهنده در مورد تعصباتی که می‌توانند در تحقیقات تاریخی و باستان‌شناختی نفوذ کنند و اهمیت ارزیابی مجدد مستمر بر اساس شواهد جدید و دیدگاه‌های انتقادی عمل می‌کند. همچنین بر اهمیت تمایز بین اجماع آکادمیک و روایت‌های عمومی تأکید دارد.

اختلال در شبکه‌های تجاری

تجارت نقش حیاتی در اقتصاد و شکوفایی تمدن هاراپا، به ویژه با بین‌النهرین و مناطق خلیج فارس، ایفا می‌کرد. حدود زمانی که شهرهای سند شروع به افول کردند، بین‌النهرین نیز با مشکلات سیاسی و اقتصادی بزرگی مواجه بود که منجر به فروپاشی شبکه‌های تجاری آن شد. این امر تأثیر شدیدی بر شهرهای هاراپا گذاشت، زیرا تقاضا برای کالاهای تولیدی و فرصت‌های شغلی برای بازرگانان کاهش یافت. کاهش تولید کالاهای لوکس و مصنوعات تجاری در لایه‌های متأخر باستان‌شناسی، نشان‌دهنده این زوال اقتصادی است. این اختلال در تجارت خارجی، بنیان اقتصادی شهرهای هاراپا را تضعیف کرد و به نوبه خود به بی‌ثباتی داخلی کمک کرد.

عوامل اجتماعی و شهری داخلی

شواهد باستان‌شناختی در شهرهایی مانند موهنجودارو نشان‌دهنده زوال تدریجی در برنامه‌ریزی شهری و کیفیت ساخت و ساز در فازهای پایانی است. خانه‌ها به صورت نامنظم و با آجرهای قدیمی ساخته شده، خیابان‌ها و فضاهای عمومی مورد تجاوز قرار گرفته و کوره‌های سفال‌گری در مناطق مسکونی ایجاد شده بودند. این امر نشان‌دهنده کاهش استانداردهای شهری و احتمالا فروپاشی نظم اجتماعی است.

مطالعات بر روی بقایای اسکلتی در هاراپا نشان می‌دهد که نرخ بیماری‌های عفونی مانند جذام و سل و همچنین شواهد آسیب‌های خشونت‌آمیز (مانند ضربه به جمجمه) در طول زمان افزایش یافته است. این افزایش به ویژه در میان جوامع آسیب‌پذیر و حاشیه‌نشین که از گورستان‌های رسمی شهر محروم بودند، بیشتر دیده می‌شود. این یافته‌ها فرضیه جامعه‌ای کاملاً صلح‌جو و برابرطلب را به چالش می‌کشد. این امر نشان می‌دهد که فشارهای محیطی و اقتصادی نابرابری‌های اجتماعی موجود را تشدید کرده و منجر به رنج نامتناسب در میان افراد کم‌برخوردار شده است. فشارهای اقلیمی و اجتماعی-اقتصادی احتمالاً منجر به کمبود منابع شده است که به نوبه خود درگیری‌های داخلی و گسترش بیماری را افزایش داده است، به ویژه بر کسانی که دسترسی کمتری به منابع یا قدرت داشتند. این نشان‌دهنده فروپاشی انسجام اجتماعی و حکمرانی است. این موضوع بیانگر آن است که حتی در جوامع به ظاهر منظم، نابرابری‌های اجتماعی زیربنایی می‌توانند در زمان بحران به نقاط شکست حیاتی تبدیل شوند. افول تنها یک رویداد محیطی یا اقتصادی نبود، بلکه یک رویداد عمیقاً اجتماعی نیز بود.

اگرچه تمدن هاراپا فاقد یک حکومت مرکزی قوی بود، اما سیستم‌های پیچیده‌ای برای مدیریت شهری و تجارت داشت. زوال زیرساخت‌ها و افزایش بی‌نظمی می‌تواند نشان‌دهنده از دست دادن کنترل حاکمان بر شهرها در میان هرج و مرج ناشی از عوامل محیطی و اقتصادی باشد.

مهاجرت و تداوم فرهنگی: پایان یک دوره، نه یک تمدن

افول شهرهای بزرگ هاراپا و موهنجودارو به معنای ناپدید شدن کامل جمعیت نبود، بلکه منجر به مهاجرت گسترده‌ای از مناطق مرکزی دره سند شد. این مهاجرت و تغییرات فرهنگی پس از آن، نشان‌دهنده یک تحول مهم در تاریخ منطقه است.

مهاجرت گسترده جمعیت

با کاهش منابع و افزایش فشارها، جمعیت‌های هاراپایی از مناطق مرکزی دره سند به سمت شرق (به سوی حوضه گنگ) و جنوب (به مناطقی مانند ساراشترا در گجرات و شمال پنجاب) حرکت کردند. این مهاجرت با افزایش ناگهانی تعداد سایت‌های هاراپایی متأخر در این مناطق جدید همزمان بود، که نشان‌دهنده جابجایی جمعیت به جای کاهش کلی آن است.

در مناطق جدید، جوامع کوچک‌تر و روستایی‌تری شکل گرفتند که قادر به تولید مازاد کشاورزی لازم برای حمایت از شهرهای بزرگ نبودند، که به تدریج منجر به پایان شیوه زندگی شهری پیچیده هاراپا شد. این حرکت به سمت جوامع کوچک‌تر و خودکفاتر را می‌توان به عنوان یک استراتژی بقا تفسیر کرد. هنگامی که شهرنشینی در مقیاس بزرگ به دلیل تخریب محیط زیست و اختلال تجاری ناپایدار شد، عدم تمرکز به جمعیت اجازه داد تا با منابع کاهش‌یافته و شرایط تغییریافته سازگار شوند. عدم توانایی در حفظ مراکز شهری بزرگ به دلیل چالش‌های محیطی و اقتصادی مستقیماً منجر به تغییر از شهرنشینی به یک زندگی روستایی و غیرمتمرکزتر شد. این یک سازگاری ضروری بود، نه انتخابی برای شرایط اکولوژیکی بهتر. این امر رابطه پویا بین محدودیت‌های محیطی و سازمان اجتماعی را برجسته می‌کند. هنگامی که حکمرانی مرکزی و سیستم‌های پیچیده شهری غیرقابل تحمل می‌شوند، جوامع ممکن است برای اطمینان از بقا به ساختارهای ساده‌تر و محلی‌تر بازگردند.

تداوم فرهنگی و فناوری

با وجود پایان فاز شهری، بسیاری از عناصر فرهنگی و فناوری هاراپا در فرهنگ‌های بعدی منطقه تداوم یافتند. این امر نشان می‌دهد که افول تمدن دره سند بیشتر یک "شکست فرهنگی" یا "تحول" بود تا یک فروپاشی کامل. این بدان معناست که "پایان" تمدن هاراپا عمدتاً پایان فاز شهری، متمرکز و بسیار سازمان‌یافته آن بود. مردم و بسیاری از شیوه‌های فرهنگی آنها زنده ماندند، هرچند به شکلی غیرمتمرکزتر و کشاورزی‌تر. این یک تمایز حیاتی از "فروپاشی" یا "نابودی" است.

برخی از ویژگی‌های تمدن هاراپا مانند خط، اوزان یکنواخت و سبک‌های معماری خاص در فاز پسا-شهری ناپدید شدند. با این حال، بسیاری از سایت‌های کوچک‌تر به حیات خود ادامه دادند و یافته‌های باستان‌شناختی تداوم سبکی را از فاز هاراپا نشان می‌دهند. عناصر فرهنگی مانند مهرها با تصاویر خدایان در وضعیت‌های یوگا، پیکره‌های زنانه با سیندور، پرستش الهه مادر، احترام به صلیب شکسته (سواستیکا)، اشیای شبیه لینگا و تریشولا، درخت پیپال، و زیورآلاتی مانند خلخال، در فرهنگ‌های بعدی هند نیز یافت شده‌اند.

این تداوم نشان می‌دهد که سنت‌های مذهبی و صنایع دستی هاراپا حفظ شدند و احتمالاً گروه‌های روحانی با جوامع آریایی درآمیختند. هنگامی که سنت شهری باسواد در هند باستان دوباره ظهور کرد، عناصر این فرهنگ عامه را جذب کرد، که تداوم آیین‌هایی مانند پاشوپاتی، الهه مادر و پرستش فالیک را توضیح می‌دهد. این دیدگاه بر تاب‌آوری و سازگاری تأکید می‌کند. این نشان می‌دهد که حتی زمانی که یک ساختار اجتماعی پیچیده از هم می‌پاشد، بستر فرهنگی زیرین آن می‌تواند پایدار بماند و بر تحولات بعدی تأثیر بگذارد و یک "پیوستگی فرهنگی" را تشکیل دهد. این ایده یک گسست شدید بین دوره‌های هاراپا و ودایی را به چالش می‌کشد.

نتیجه‌گیری: معمای چندوجهی و درس‌هایی برای امروز

پایان زندگی در هاراپا و موهنجودارو، و به طور کلی افول تمدن دره سند، یک معمای تاریخی پیچیده است که نمی‌توان آن را به یک دلیل واحد تقلیل داد. اجماع کنونی محققان بر این است که این افول یک فرآیند تدریجی بوده که از حدود 1900 پیش از میلاد آغاز شده و تا 1700 پیش از میلاد به اوج خود رسیده است، نه یک فروپاشی ناگهانی و فاجعه‌بار.

این افول نتیجه تعامل پیچیده‌ای از عوامل متعدد بوده است:

• عوامل محیطی: تغییرات اقلیمی شدید، به ویژه خشکسالی‌های متوالی و کاهش باران‌های موسمی (هم زمستانی و هم تابستانی)، و همچنین تغییر مسیر رودخانه‌های حیاتی مانند گهاگهرا-هاکرا و سند، نقش تعیین‌کننده‌ای در کاهش حاصلخیزی زمین، قحطی و اجبار به مهاجرت ایفا کردند. بهره‌برداری بیش از حد از منابع طبیعی و جنگل‌زدایی نیز به این فشارها افزود.
• عوامل اقتصادی: اختلال در شبکه‌های تجاری با بین‌النهرین و سایر مناطق، به دلیل مشکلات در شرکای تجاری و همچنین کاهش تولید داخلی، بنیان اقتصادی شهرهای هاراپا را تضعیف کرد.
• عوامل اجتماعی و شهری: زوال تدریجی در برنامه‌ریزی و نگهداری شهری، همراه با افزایش شواهد بیماری و خشونت (به ویژه در گروه‌های آسیب‌پذیر)، نشان‌دهنده تنش‌های داخلی و فروپاشی نظم اجتماعی است.

مهم است که تأکید شود این افول به معنای نابودی کامل مردم یا فرهنگ هاراپا نبود. بلکه منجر به مهاجرت گسترده جمعیت به مناطق شرقی و جنوبی و تغییر از یک جامعه شهری پیچیده به ساختارهای روستایی و غیرمتمرکزتر شد. بسیاری از عناصر فرهنگی و فناوری هاراپا در تمدن‌های بعدی هند تداوم یافتند، که نشان‌دهنده یک تحول فرهنگی به جای یک گسست کامل است.

مطالعه افول تمدن هاراپا درس‌های مهمی برای جوامع امروزی دارد. این تمدن نشان می‌دهد که حتی پیشرفته‌ترین جوامع نیز در برابر تغییرات اقلیمی، فشارهای محیطی، اختلالات اقتصادی و تنش‌های اجتماعی آسیب‌پذیر هستند. توانایی یک جامعه برای سازگاری با این چالش‌ها، به ویژه در مواجهه با چندین عامل استرس‌زا به طور همزمان، تعیین‌کننده بقای آن است. درک این معمای تاریخی، به ما کمک می‌کند تا پیچیدگی‌های تعامل انسان و محیط زیست را بهتر درک کنیم و به چالش‌های مشابه در دوران مدرن با دیدی جامع‌تر و واقع‌بینانه‌تر بنگریم.