معبد هابو: از تپه ازلی آفرینش تا دژ جاودان رامسس سوم
به گزارش مجله سرگرمی، معبد هابو که نام اصلی آن معبد یادمانی رامسس سوم است، یکی از مهمترین، بزرگترین و بهترین بناهای تاریخی باقیمانده از دوره پادشاهی نوین مصر به شمار میرود . این مجموعه عظیم در منطقه «مدینت هابو» در کرانه باختری رود نیل، روبروی شهر امروزی اقصر (تبس باستان) واقع شده است . این معبد نه تنها به دلیل ابعاد وسیع و معماری چشمگیرش، بلکه به خاطر نقوش برجسته و کتیبههای تاریخیاش که به طرز شگفتانگیزی حفظ شدهاند، از شهرت جهانی برخوردار است . این نقوش، بهویژه صحنههای نبرد با «مردمان دریا» و جزئیات دقیق جشنهای مذهبی، این مکان را به یک سند تاریخی و ایدئولوژیک بیبدیل برای درک وقایع اواخر عصر برنز تبدیل کردهاند .
اگر علاقمند به سفر با بهترین تور مصر هستید با ما همراه شوید، با مجری مستقیم تور مصر از قاهره، اهرام ثلاثه و ابولهول دیدن کنید و بهترین تجربه سفر را داشته باشید.
قداست ازلی و میراث دودمان هجدهم
قداست منطقه مدینت هابو ریشه در عمیقترین باورهای اساطیری مصریان درباره آفرینش جهان دارد . این مکان به عنوان تجلی «تپه ازلی» شناخته میشد؛ نخستین خشکی که از آبهای آشوبناک ازلی (نون) سر برآورد . بر اساس الهیات هرموپولیسی، مصریان معتقد بودند که «اُگدواد» (Ogdoad) یا هشت خدای آفرینش، در این نقطه فرود آمده، جهان را خلق کرده و در نهایت در همین مکان به خاک سپرده شدهاند . این باور، مدینت هابو را که در دوران باستان «جِمه» (Djeme) نامیده میشد، به مرکزی برای تجدید حیات و خلقت ابدی تبدیل کرده بود . نام مصری این مکان، «حت خنمت حح» به معنای «معبد متحد با ابدیت»، نیز بر همین جایگاه ویژه تأکید دارد .
به دلیل همین تقدس، پیش از رامسس سوم، فراعنه بزرگ دودمان هجدهم، حتشپسوت و تحتمس سوم، معبد کوچکی را در این مکان بنا نهادند . این معبد که به «معبد کوچک» شهرت دارد، به خدای آمون در شکل ازلی و باروریاش و همچنین به خدایان خالق اُگدواد تقدیم شده بود . کتیبهها نشان میدهند که آنها معبدی را که پیش از آن در این مکان وجود داشته و «رو به ویرانی» بوده، بازسازی کردهاند . این معبد کوچک با ساختار کلاسیک خود شامل حیاط، تالار ستوندار و محرابی برای قایق مقدس آمون، هسته مقدس مجموعهای شد که رامسس سوم بعدها پیرامون آن ساخت . رامسس سوم به جای تخریب این مکان مقدس، با احترام کامل، معبد یادبود عظیم خود را در کنار آن بنا کرد و سپس هر دو ساختار را درون یک حصار مستحکم و عظیم از خشت خام محصور نمود .
سیر در معماری معبد رامسس سوم: قلعهای برای ابدیت
معبد یادمانی رامسس سوم، نمونهای برجسته از «معبد میلیونها ساله» (به مصری: ḥwt-nḥḥ)، کتابی سنگی است که قدرت سلطنتی، پیروزیهای نظامی و تقوای مذهبی فرعون را به نمایش میگذارد . این مجموعه با مساحتی حدود 210 در 300 متر، از ماسهسنگ برای معبد اصلی و خشت برای دیوارهای حصار بیرونی ساخته شده است .
1. دروازه ورودی شرقی (میگدول): ورودی دژگونه
ورود به مجموعه از طریق یک دروازه بلند و منحصربهفرد در شرق انجام میشود که به سبک قلعههای نظامی سوریه و کنعان ساخته شده و «میگدول» (Migdol) نامیده میشود . این دروازه دو برجی با ظاهر کاملاً دفاعی، از همان ابتدا بر جنبه نظامی و تدافعی سلطنت رامسس سوم در دوران پرآشوبش تأکید میکند . نقوش روی دیوارهای داخلی آن، رامسس سوم را در حال استراحت در کنار زنان حرمسرا نشان میدهد که احتمالاً به کاربری طبقات بالای آن به عنوان اقامتگاه سلطنتی اشاره دارد .
2. پیلون اول و حیاط اول: عرصه نمایش قدرت زمینی و نبرد با مردمان دریا
پس از عبور از فضای باز اولیه، بازدیدکننده به اولین پیلون (دروازه عظیم) میرسد . نمای این پیلون با صحنههای کلاسیک و غولپیکر فرعون در حال درهم کوبیدن اسیران در پیشگاه خدایان آمون و رع-حور-آختی تزئین شده است که نماد غلبه نظم الهی بر آشوب است . عبور از این دروازه، بازدیدکننده را به حیاط اول وارد میکند؛ فضایی باز که به نمایش قدرت زمینی و تاریخی فرعون اختصاص یافته بود .
دیوار شمالی (سمت راست): روایت نبرد با مردمان دریااین دیوار به طور کامل به نقوش برجسته و دقیق نبردهای رامسس سوم علیه ائتلاف «مردمان دریا» در سال هشتم سلطنت او اختصاص دارد . این نقوش که از مهمترین منابع تاریخی در مورد این مهاجمان هستند، جزئیات بینظیری را به تصویر میکشند .
- ائتلاف مهاجمان: کتیبهها این ائتلاف را متشکل از گروههای قومی پلست (Peleset)، چِکِر (Tjeker)، شِکِلِش (Shekelesh)، دِنیِن (Denyen) و وِشِش (Weshesh) معرفی میکنند .
- تمایزات بصری: هنرمندان مصری با دقت این گروهها را متمایز کردهاند: پلست و چکر با کلاهخودهای پردار، و شردن (که برخی از آنها پیشتر مزدور مصر بودند) با کلاهخودهای شاخدار که گویی در میان شاخها قرار دارد، به تصویر کشیده شدهاند . کشتیهای آنها نیز با دماغه و پاشنههایی به شکل سر پرنده، از کشتیهای مصری متمایز میشوند و تنها با بادبان حرکت میکردند که قدرت مانورشان را محدود میکرد .
- استراتژی نبرد: رامسس سوم عامدانه ناوگان دشمن را به داخل شاخههای نیل کشاند . در آنجا، تیراندازان مصری که در سواحل کمین کرده بودند، کشتیهای دشمن را تیرباران کردند . سپس ناوگان مصر که قدرت مانور بیشتری داشت، به کشتیهای سردرگم دشمن حمله کرده و آنها را در هم کوبید . همزمان، ارتش زمینی مصر نیز نیروی پیادهنظام مهاجمان را شکست داد .
- سرنوشت اسیران: نقوش، شمارش دستهای قطعشده اسیران برای ثبت آمار تلفات را نشان میدهند . بسیاری اعدام شدند و باقیماندگان داغ زده شده، به بردگی گرفته شده یا به اجبار به ارتش مصر پیوستند .
دیوار جنوبی (سمت چپ): در این بخش، کاخ سلطنتی کوچکی قرار داشت که برای اقامت موقت فرعون ساخته شده بود . این کاخ از طریق «پنجره ظهور» به حیاط متصل میشد و فرعون در مناسبتهای خاص از این پنجره در برابر جمعیت ظاهر میشد و به سربازان وفادار خود پاداش میداد .
ضلع غربی: این ضلع با ردیفی از ستونهای چهارگوش بسته میشود که در مقابل هر یک، تندیس غولپیکر رامسس سوم در هیئت اوزیریس، خدای جهان پس از مرگ، قرار گرفته است . این تندیسها، گذار از جنبههای دنیوی حیاط اول به فضاهای مقدستر داخلی را نشانهگذاری میکنند .
3. پیلون دوم و حیاط دوم: فضای آیینهای مقدس
پیلون دوم به حیاط دوم منتهی میشود که به «حیاط جشنها» نیز معروف است . این فضا مقدستر، خصوصیتر و در ارتفاع بالاتری قرار داشت . نقوش این حیاط، از مضامین نظامی به سمت موضوعات آیینی تغییر میکنند و فرعون را در حال رهبری اعیاد مذهبی مهم نشان میدهند .
- جشن مین: نقوش دیوار شمالی، جشن کهن باروری «مین» را به تفصیل نشان میدهد که در آن فرعون با چیدن اولین خوشه گندم، حاصلخیزی زمین را تضمین میکند .
- جشن دره زیبا: نقوش دیگر، مشارکت فرعون در «جشنواره زیبای دره» را به تصویر میکشند که در آن، رامسس سوم از قایق مقدس خدای آمون که از کارناک آمده، میزبانی میکند .
4. تالارهای ستوندار و محراب: قلب مقدس معبد
با عبور از حیاط دوم، مسیر به مجموعهای از تالارهای ستوندار (هیپوستیل) میرسد که به تدریج کمنورتر و مقدستر میشوند . اولین و بزرگترین تالار، اگرچه سقف آن فرو ریخته، زمانی با 48 ستون خود فضایی رمزآلود ایجاد میکرد . پس از آن، دو تالار کوچکتر به محراب اصلی (قدسالاقداس) منتهی میشوند؛ تاریکترین نقطه معبد که محل نگهداری تندیس و قایق مقدس خدای آمون بود و تنها کاهن اعظم و فرعون حق ورود به آن را داشتند .
روایتهای تاریخی و مذهبی دیگر
دیوارهای معبد هابو یک تاریخنامه سنگی جامع از سلطنت رامسس سوم است .
- سایر لشکرکشیها: دیوارهای خارجی، پیروزیهای دیگر رامسس سوم را ثبت کردهاند، از جمله جنگ اول لیبی (سال پنجم)، جنگ دوم لیبی (سال یازدهم) و لشکرکشی به سوریه (رتنو) برای حفظ متصرفات مصر در آسیا .
- خاستگاه مردمان دریا: هویت این اقوام همچنان مورد بحث است، اما محققان پلست را با فلسطینیان کتاب مقدس (با خاستگاه احتمالی اژهای) و شردن را با جزیره ساردینیا مرتبط میدانند .
- تقویم مذهبی: بخشهایی از دیوارها به عنوان «تقویم معبد» عمل میکنند و فهرستی دقیق از جشنهای سالانه و هدایای لازم برای هر یک را شرح میدهند . همچنین فهرستی از نه فرعون پیشین بر یکی از ستونها حجاری شده که اهمیت آیینی این مکان را نشان میدهد .
سرگذشت مجموعه پس از پادشاهی نوین: از دژ تا کلیسا
با افول قدرت پادشاهی نوین، دیوارهای مستحکم معبد، آن را به پناهگاهی امن برای مردم محلی در برابر حملات تبدیل کرد و به تدریج یک شهر در داخل محوطه آن شکل گرفت . در دوره مسیحیت، این شهر به نام «جیمی» (Djeme) شناخته میشد و یک جامعه مسیحی پررونق در آن ساکن شدند و کلیسایی در حیاط دوم ساختند . این شهر تا قرن نهم میلادی مسکونی بود .
کاوشهای باستانشناسی و حفاظت
کاوشهای اولیه در قرن نوزدهم منجر به پاکسازی معبد اصلی شد، اما متأسفانه بقایای شهر قبطی جیمی بدون مستندسازی دقیق تخریب شد . از سال 1924، موسسه شرقی دانشگاه شیکاگو پروژه بلندمدتی را برای ثبت دقیق کتیبهها، کاوش علمی و حفاظت از معبد هابو آغاز کرد که نقش حیاتی در درک ما از این دوره داشته است . امروزه تلاشهای حفاظتی بر مقابله با تهدیداتی مانند بالا آمدن سطح آبهای زیرزمینی و فرسایش متمرکز است .
خلاصه
معبد هابو، آرامگاه یادمانی رامسس سوم، یکی از برجستهترین و سالمترین نمونههای «معبد میلیونها ساله» از دوره پادشاهی نوین مصر است که در کرانه باختری اقصر قرار دارد . قداست این مکان ریشه در باورهای اساطیری کهن دارد که آن را «تپه ازلی آفرینش» میدانستند . معماری معبد، سفری نمادین از دنیای بیرون به درون است که با یک دروازه دژ مانند (میگدول) آغاز میشود . حیاط اول به نمایش قدرت نظامی فرعون اختصاص دارد و دیوارهای آن به تفصیل نبرد سرنوشتساز با ائتلاف «مردمان دریا» (شامل اقوام پلست، شردن و دیگران) و استراتژی هوشمندانه رامسس سوم در این نبرد را به تصویر میکشند . حیاط دوم، فضایی مقدستر برای جشنهای مذهبی مانند «جشن مین» و «جشن دره زیبا» بود . این مسیر به تالارهای ستوندار و در نهایت به محراب اصلی، محل نگهداری تندیس خدای آمون، ختم میشود . دیوارهای خارجی معبد همچنین سایر لشکرکشیهای فرعون به لیبی و سوریه و یک تقویم مذهبی دقیق را ثبت کردهاند . پس از دوره فراعنه، این مجموعه به یک دژ و سپس شهر مسیحی پررونقی به نام «جیمی» تبدیل شد . کاوشهای علمی موسسه شرقی دانشگاه شیکاگو از سال 1924 نقش مهمی در ثبت و حفاظت از این میراث جهانی یونسکو داشته است .