فتوگرافی با اداهای فرنگی برای شاه همایونی - مجله سرگرمی

مصطفی بابایی*| شاید زمانی که نیکلای پاولوف روسی در دسامبر 1842 م (مقارن با آذر ماه 1221 ه. ش) برای برداشتن نخستین عکس از پادشاه وقت ایران یعنی محمد شاه قاجار (1848-1834 م) پشت لنز دوربینش که از روسیه آورده بود، نهاده شد، خود نیز به خوبی نمی دانست که چه ترکیب بندی را باید برای عکس خود ایجاد نموده و چه ژستی را باید به بدن و صورت پادشاه ایران بدهد.

البته او که برای عکاسی در کشور خود آموزش دیده بود بالاخره از عهده وظیفه خود برآمده و نخستین عکس ایرانیان را در کاخ گلستان با تکنیک داگروتایپ به ثبت رسانید.

از آنجا که شوربختانه از این عکس تاریخی، اثری تاکنون یافت و یا منتشر نشده است، ما نیز به درستی نمی دانیم که در آن لحظه تاریخی شاه ایران دستِ آخر فریفته و مقهور اسباب شعبده آن فرنگی شده و ژست مورد نظر او را به خود گرفته و یا اینکه به سنت پیشینان خود در مواجهه با نقاشان و نگارگران تمسک نموده و شکل و فرم و ژست مطلوب و خواست ملوکانه خود را گرفته است.

عکس ناصرالدین شاه 1862 م- عکاس لوئیجی مونتابونه

عکس ناصرالدین شاه 1862- عکاس لوئیجی مونتابونه

اگرچه روس ها در پاسخ به درخواست رسمی محمد شاه قاجار، گوی سبقت را از همتایان بریتانیایی و فرانسوی خود ربوده بودند، ولی وضع بدین شکل ادامه نیافت و پس از مدت زمان کوتاهی جولز ریچارد به درخواست شاه از فرانسه راهی ایران شد.

در واقع می توان او را نخستین عکاس اروپایی دانست که در سال 1844 م. (1223 ه. ش) به ایران آمد و به عکاسی و آموزش آن مشغول شد. وی که بعد ها و در دوره ناصری به ریچاردخان شهرت یافت، علاوه بر آموزش عکاسی در دربار ایران، به تدریس عکاسی که آن موقع فتوگرافی نام داشت در دارالفنون ماموریت یافت. شاید نخستین پرتره ها و تک نگاره ها از ایرانیانی که در درالفنون مشغول تحصیل بودند را ریچارد خان در طی آن سال ها گرفته باشد.

عکس سلفی از عبدالقاسم-1900 م. تهران، کاخ گلستان.

اما در واقع می توان اوج شکوفایی و توسعه این هنر-صنعت در ایران را مربوط به دوره ناصرالدین شاه قاجار (1896-1848 م) / (1275-1227 ش) دانست. ناصرالدین میرزا در هنگام نوجوانی و زمانی که نایب السلطنه بود با عکاسی آشنا شده بود، ولی بعد ها در سفر های طولانی مدتش به اروپا چنان شیفته و دلباخته فتوگرافی شد که تصمیم گرفت خود به شخصه دست به دوربین ببرد.

جذابیت این پیشرفته ترین تکنولوژی دوره ناصری آنچنان شاه را اغوا کرد که او در طی نزدیک به نیم سده سلطنت خود بیش از صد ها عکس از موضوعات مورد علاقه خود، مردم و حتی خصوصی ترین حریم های دربار را به ثبت رساندو برای امور فنی ظهور، چاپ و نگهداری این عکس های گرانقیمت، چندین اتاق ویژه را در کاخ گلستان به عکاسخانه مبارکه همایونی اختصاص داد.

پرتره ناصرالدین شاه - کاخ گلستان/1269 ش.

اینکه این پادشاه ایرانی با چه اهدافی و معنایی موضوع عکس و عکاسی را اینچنین با جدیت دنبال می نموده است را می توانید در مجموعه ای با عنوان THE PHOTOGRAPH AND THE ALBUM از جمعی از نویسندگان خارجی بخوانید.

ناصرالدین شاه افزون بر اینکه خود به شخصه از این هنر-صنعت لذت می برد، به اهمیت روزافزون این رهاورد جدید مدرنیته به درستی پی برده بود و در به کارگیری آموزگاران و اساتید حرفه ای برای آموزش عکاسی در دارالفنون دستور مؤکد داده بود. جالب است بدانید که در دوره ناصری حتی چندین کتاب مربوط به عکاسی از فرانسوی و انگلیسی به فارسی ترجمه شد.

اساتید خارجی معروفی که در دوره او در دارالفنون به آموزش عکاسی پرداختند به قرار زیر است:

1- آگوست کارل کرایسس از اتریش

2- فوکتی از ایتالیا

3- لوئیجی پشه از ایتالیا

4- لوئیجی مونتابونه از ایتالیا

5-فرانکویس کارلهایم از فرانسه

استاد فرانسویِ اخیر کسی بود که هم به شکل مستقیم به شخص شاه عکاسی آموخت و هم نخستین عکاس ایرانی یعنی آقا رضا عکاس باشی را آموزش داد.

مظفرالدین شاه پنجمین پادشاه از سلسله قاجار، عکاس ناشناخته

همانگونه که آنالیز شد، ورود عکاسی به ایران به عنوان سوغات و رهاوردی فرنگی که یکی از فرآورده های مدرنیته و عصر جدید در اروپا را برای ایرانیان به ارمغان آورده بود به شکل گسترده ای مورد استقبال شاه، دربار و مردم نهاده شد. یکی از مهم ترین الزامات و اقتضائات استفاده از این فناوریِ جذاب، حضور و فعالیت تعداد قابل توجهی از اساتید و عکاسان حرفه ای اروپایی در ایران بود.

بدین شکل، نه تنها نخستین عکس ها را عکاسان فرنگی از ایرانیان برداشتند بلکه آن ها بودند که نگاه های هنری، چیدمان، ژست، پس زمینه و دیگر موضوعات عکاسی را به نخستین عکاسان ایرانی اموختند.

بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که ژست ها، فرم ها و ترکیب بندی های اروپایی و فرنگی نیز به همراه این نوبرانه فرنگ به عکس های ایرانی وارد شده و در گذر زمان شکل و فرمی پایدارتر و ماندگارتر گرفتند.

در اینجا به منظور مقایسه بیشتر بین عکس های دوره قاجار و پرتره های فرنگی چند عکس را به عنوان نمونه انتخاب می کنیم:

ملکه ویکتوریا، ملکه بریتانیا، 1867 م. -قلعه بالمورال اسکاتلند

انیس الدوله، همسر ناصرالدین شاه 1867 م.

دختران عصر ویکتوریایی با شکلک های نامعمول- بریتانیا-1840 م.

دختران دربار ناصری با ادا های نامتعارف- تهران-1887 م.

ناصرالدین میرزا پسر مظفرالدین شاه

منابع:

LOCAL PORTRAITURE, Carman Perez Gonzalez, 2012،

2- گنج پیدا، مجموعه ای از عکس های آلبوم خانه کاخ گلستان، بهمن جلالی، 1377

*کارشناس میراث فرهنگی

datapad.ir: دیتاپد | مجله فناوری و تخصصی رایانه