شهر زیرزمینی دژمنده و گنجینه های تاریخی خوئین: سفری به قلب تاریخ و مهندسی
به گزارش مجله سرگرمی، روستای تاریخی خوئین، واقع در شهرستان ایجرود استان زنجان، گنجینهای غنی از تاریخ، فرهنگ و اسرار است که در دل منطقهای کوهستانی جای گرفته است . این روستا که به «دارالمؤمنین» شهرت دارد، میزبان یکی از شگفتانگیزترین سازههای دستکند ایران، یعنی شهر زیرزمینی «دژمنده» (یا دژمند)، و همچنین آثار تاریخی متعدد و شخصیتهای برجسته علمی و دینی است .
موقعیت جغرافیایی و کشف راز سر به مهر
شهر زیرزمینی دژمنده در روستای خوئین، از توابع شهرستان ایجرود و در فاصله حدوداً 60 کیلومتری جاده زنجان به بیجار قرار دارد . این مجموعه برای قرنها از انظار پنهان بود تا اینکه بر اثر نشست زمین در زیر یکی از خانههای روستا، دهانهای به دنیای پنهان زیرین گشوده شد و ساکنان را با شهری مواجه کرد که در زیر پایشان جریان داشت . این کشف اتفاقی که در واقع فروریختن یکی از منافذ تهویه مجموعه بود، سرآغاز پژوهشها برای شناخت این اثر منحصر به فرد بود .
ریشهشناسی نام «دژمنده»
اگرچه در منابع تاریخی به طور مستقیم به معنای دقیق نام «دژمنده» اشاره نشده است، اما با تجزیه واژه میتوان به درک احتمالی از آن رسید :
- قلعه مستحکم: یک نظریه این است که نام از دو بخش «دژ» (به معنای قلعه و استحکامات) و پسوند «مند» (نشاندهنده دارندگی) تشکیل شده است . این ترکیب به معنای "قلعه مستحکم" یا "دارای دژ" است و بر کاربری دفاعی آن تأکید دارد .
- دژ ماندگار یا دژ اندوه: نظریه دیگر واژه «منده» را تطوریافته کلمه «مانده» یا مرتبط با ریشه «ماندن» میداند که معنای «دژ ماندگار» را تداعی میکند . همچنین با توجه به اینکه «دژم» به معنای اندوهگین است، میتوان معنای «دژ اندوه» را نیز متصور شد که به پناه بردن مردم در روزگار غمانگیز هجوم دشمنان اشاره دارد .
ساختار استراتژیک: پیوند برج دیدهبانی و پناهگاه زیرزمینی
ساختار دفاعی روستای خوئین بر اساس یک استراتژی هوشمندانه دوگانه «رصد و پناه» طراحی شده بود .
- برج دیدهبانی (میل خوئین): این برج که متعلق به دوره سلجوقیان (قرن ششم هجری) است، بر فراز تپهای مشرف به روستا و دشتهای اطراف ساخته شده و نقش یک سیستم هشدار سریع را ایفا میکرده است . دیدهبانان مستقر در برج میتوانستند از فاصله دور، نزدیک شدن دشمنان را رصد کرده و با علامتهایی (احتمالاً دود در روز و آتش در شب)، اهالی روستا را به موقع آگاه سازند .
- شهر زیرزمینی دژمنده: پس از دریافت هشدار از برج، اهالی فرصت کافی داشتند تا در شهر زیرزمینی دژمنده پناه بگیرند . این مجموعه یک پناهگاه کامل برای مقاومت در برابر محاصرههای طولانیمدت بود . ارتباط عملکردی این دو سازه، یک سیستم دفاعی کارآمد را شکل میداد که بقای روستا را در دوران پرآشوب، بهویژه حمله مغولان، تضمین میکرد .
دژمنده: شاهکار مهندسی و معماری دستکند
دژمنده یک شهر کامل و یک شاهکار معماری دستکند است که در سه طبقه و در بستری از کنگلومرا، خاک رس و صخرههای آهکی و دولومیتی حفر شده است . این مجموعه عظیم که وسعت آن حدود 4000 متر مربع تخمین زده میشود، با ابزار دستی و با دانش مهندسی پیشرفتهای ساخته شده است .
تکنیکهای مهندسی و ساخت:
- روشهای حفاری و پایدارسازی: کل مجموعه با ابزار دستی در دل صخره کنده شده است . انتخاب بستر صخرهای آهکی و دولومیتی، فرآیند تراش را تسهیل کرده و پایداری سازه را افزایش داده است . در بخشهایی که مقاومت سنگ کمتر بوده، از دیوارچینی داخلی با لاشهسنگ و ملات گل برای پایدارسازی بیشتر استفاده شده است . همچنین طراحی هوشمندانه اتاقها با پلانهای منحنی و بیضوی (با ابعاد متغیر از 2×2 تا 4×5 متر) به توزیع بهتر فشار زمین و پایداری سازه کمک کرده است .
- سیستم تهویه هوشمند: یکی از شگفتانگیزترین جنبههای مهندسی دژمنده، وجود منافذ و هواکشهای متعدد در سقفهای سنگی است . این هواکشها که در فواصل حسابشدهای تعبیه شدهاند، وظیفه تهویه هوای کل مجموعه، حتی تا عمق 40 متری، را بر عهده داشتهاند .
- سیستم ذخیره آب: برای تأمین آب در دورههای محاصره، حوضچهها و مخازنی در دل سنگ تراشیده شده بود که با نوعی ملات ضدآب شبیه به ساروج پوشانده میشدند . این مخازن آب باران و برفهای ذوبشده را برای استفاده در فصول خشک ذخیره میکردند .
شواهد باستانشناسی و کاربری فضاها:
این مجموعه صرفاً یک پناهگاه ساده نبوده، بلکه ساختاری شبهشهری با فضاهای عملکردی متنوع داشته است :
- فضاهای مسکونی و دفاعی: اتاقهای متعدد، طاقچههایی برای قرار دادن پیهسوز (چراغهای روغنی) و تنور، همگی نشان از برنامهریزی برای سکونت بلندمدت دارند . معماری اصلی شهر از دالانهای طولانی و تو در تو تشکیل شده است تا پیشروی دشمنان را کند کرده و به ساکنان فرصت پنهان شدن بدهد .
- بازارچه و فضای عمومی: گزارشها از وجود یک میدان بزرگ مرکزی خبر میدهند که اتاقهایی شبیه به مغازه آن را احاطه کرده بودند . در وسط این میدان، بقایای یک حوض لوزیشکل و تختهای چوبی مشاهده شده که احتمالاً محل تجمع، داد و ستد و تعاملات اجتماعی ساکنان بوده است .
- انبار و ذخیرهگاه: در کف برخی راهروها، انبارهایی به عمق دو متر برای ذخیره آذوقه حفر شده است که نشان از آمادگی برای محاصرههای طولانی دارد .
- آغل و محل نگهداری حیوانات: فضاهایی به عنوان اسطبل و طویله برای نگهداری حیوانات تشخیص داده شده است که نشان میدهد دامها نیز به عنوان بخشی حیاتی از دارایی مردم به داخل پناهگاه منتقل میشدند .
- پناهگاه در برابر بلایای طبیعی: اگرچه کاربری اصلی دژمنده دفاعی بوده، اما ذات معماری زیرزمینی آن را به پناهگاهی ایدهآل در برابر زمستانهای سخت و طاقتفرسای منطقه کوهستانی ایجرود تبدیل میکرده است . با این حال، شواهد باستانشناسی مشخصی که منحصراً این کاربری را اثبات کند، در منابع ذکر نشده است.
نظریههای قدمت و شواهد باستانشناسی
در مورد قدمت دقیق دژمنده، شواهد اصلی به دورههای سلجوقی و ایلخانی (مغول) اشاره دارند .
- دوره سلجوقی و ایلخانی: قویترین شواهد برای این نظریه، آثار سفالی پراکنده یافت شده در محوطه است که شامل سفالهای لعابدار ساده اسلامی و سفالهای دستساز بدون لعاب میشود . کاربری اصلی این شهر به عنوان یک پناهگاه مستحکم، با شرایط ناامن و پرآشوب دوره هجوم مغولان کاملاً همخوانی دارد .
- ریشههای ساسانی: برخی کارشناسان احتمال وجود ریشههایی از دوره ساسانی را نیز مطرح کردهاند، هرچند شواهد قطعی برای آن کمتر است .
عوامل شکوفایی اقتصادی در دوران سلجوقی و ایلخانی
ساخت مجموعهای با این وسعت و پیچیدگی، نیازمند ثبات و رونق اقتصادی قابل توجهی بود که برای خوئین از منابع زیر تأمین میشد:
- قرارگیری در مسیر تجاری: روستای خوئین در مسیر تاریخی جاده ابریشم و مسیرهای تجاری فرعی آن قرار داشته است . در دوره ایلخانی، با انتخاب سلطانیه (در نزدیکی خوئین) به عنوان پایتخت، این منطقه به یکی از مراکز اصلی سیاسی و اقتصادی تبدیل شد و رونق تجاری آن افزایش یافت .
- رونق کشاورزی و دامداری: وجود 10 تا 17 آسیاب آبی فعال در گذشته، که ارتفاع برخی از آنها به 14 متر میرسید، نشاندهنده حجم بالای تولیدات کشاورزی و جمعیت زیاد روستا بوده است . این آسیابها نه تنها نیاز روستا، بلکه نیاز مناطق اطراف را نیز تأمین میکردند . متأسفانه بسیاری از این آسیابها در سالهای اخیر توسط افراد سودجو و به هوای یافتن گنج تخریب شدهاند .
کتیبه سنگی مرموز: رازی که هنوز گشوده نشده است
یکی از اسرارآمیزترین بخشهای دژمنده، یک درب سنگی بزرگ است که در میانه یا انتهای راهروی اصلی قرار دارد . بر روی این سنگ، کتیبهای حجاری شده که بر اساس تمامی منابع، تا به امروز به طور کامل رمزگشایی نشده است . هیچ تحلیل کارشناسی مستندی از سوی کتیبهشناسان در مورد نوع خط و محتوای آن در منابع معتبر منتشر نشده است .
خوئین، دارالمؤمنین و ادعای حضور هفت مجتهد
شهرت روستای خوئین به «دارالمؤمنین» (سرزمین مؤمنان) ریشه در پیشینه غنی علمی و مذهبی آن دارد . منابع شفاهی و محلی ادعا میکنند که در دورهای از تاریخ، این روستا دارای یک حوزه علمیه پررونق بوده و همزمان هفت مجتهد مسلم و حدود 350 روحانی در آن زندگی میکردهاند . با این حال، هیچ سند تاریخی معتبر و مکتوبی که نام این هفت مجتهد و دوره زمانی دقیق فعالیت همزمان آنها را تأیید کند، در منابع یافت نشده است . از جمله شخصیتهای برجسته برخاسته از این دیار میتوان به آیتالله شیخ عبدالکریم خوئینی زنجانی و آیتالله حکیم محمد آل اسحاق اشاره کرد .
وضعیت کنونی: در آستانه تخریب
متأسفانه، شهر زیرزمینی دژمنده در سایه بیتوجهی با خطر تخریب جدی مواجه است .
- ریزش ورودی اصلی و پیامدهای آن: ورودی اصلی مجموعه از سال 1390 خورشیدی (2011 میلادی) به دلیل ریزش مسدود شده است . گزارشهای کارشناسی، علت اصلی این حادثه را ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی میدانند . فرسایش طبیعی و نفوذ رطوبت، با آبیاری غیراصولی باغهای بالادست و ساختوسازهای غیرمجاز در حریم اثر، تشدید شده و به سست شدن سقف و فروریختن آن منجر شده است .
- تأثیر بر پایداری و تهویه: این ریزش نه تنها دسترسی به مجموعه را برای بازدید و پژوهش مسدود کرده ، بلکه با مختل کردن سیستم تهویه طبیعی، باعث حبس رطوبت و افزایش خطر تخریبهای تدریجی در بخشهای داخلی شده است .
- اقدامات مرمتی: مطالعات فنی برای احداث ورودی جدید به پایان رسیده و اعتباری نیز از محل بودجه سال 1403 برای مرمت اختصاص یافته است . با این حال، پروژه هنوز وارد مرحله اجرایی نشده و این بنای ارزشمند نیازمند اقدامات فوری برای حفاظت و مرمت است .
خلاصه
شهر زیرزمینی دژمنده در روستای تاریخی خوئین (استان زنجان)، یک پناهگاه دفاعی-مسکونی دستکند است که قدمت آن به دورههای سلجوقی و ایلخانی بازمیگردد . این مجموعه که با ابزار دستی در بستری از سنگ آهک حفر شده، بخشی از یک سیستم دفاعی یکپارچه با میل (برج دیدهبانی) خوئین بوده است . معماری داخلی آن شامل فضاهای متنوعی چون اتاقهای مسکونی، انبارهای کفی، آغل حیوانات و یک میدان مرکزی با حوض و مغازههای اطراف است که کاربری تجاری و اجتماعی را نشان میدهد . مهندسی پیشرفته آن در سیستم تهویه تا عمق 40 متر و سیستم ذخیره آب با ملات ضدآب مشهود است . رونق اقتصادی روستا که از قرارگیری در مسیرهای تجاری و وجود 10 تا 17 آسیاب آبی نشأت میگرفت، پشتوانه مالی ساخت این شهر بوده است . یکی از اسرار آن، کتیبهای رمزگشایی نشده بر روی یک درب سنگی است . روستای خوئین که به «دارالمؤمنین» شهرت دارد، خاستگاه علمای برجستهای بوده، هرچند ادعای حضور همزمان هفت مجتهد در آن سندیت تاریخی ندارد . ورودی اصلی دژمنده از سال 1390 به دلیل آبیاری غیراصولی اراضی بالادست و فرسایش مسدود شده و با وجود تخصیص بودجه، پروژه مرمت آن هنوز اجرایی نشده و این اثر در معرض تخریب جدی قرار دارد .