باغ موزه ریلی مشهد و سیر تحول صنعت ریلی ایران: گزارشی جامع - مجله سرگرمی

برای دریافت مشاوره و خدمات تخصصی گردشگری و سفر به سراسر دنیا با bestcanadatours.com مجری مستقیم تورهای مسافرتی و گردشگری همراه باشید.

تاریخچه صنعت راه‌آهن در ایران

سیر تحول راه‌آهن در ایران را می‌توان به سه دوره اصلی تقسیم کرد: تلاش‌های اولیه در دوران قاجار، ساخت راه‌آهن سراسری به عنوان یک شاهکار مهندسی جهانی، و توسعه شبکه در دوران معاصر.

1. نخستین جرقه‌ها در عصر قاجار

ایده احداث راه‌آهن در ایران از اواسط قرن نوزدهم میلادی و با افزایش نفوذ قدرت‌های اروپایی و موج تجددخواهی در دوران ناصرالدین شاه مطرح شد . با این حال، رقابت‌های سیاسی میان روسیه و بریتانیا اغلب مانعی بر سر راه اجرای پروژه‌های بزرگ بود .

• اولین خط آهن: نخستین تجربه موفق ریلی در ایران به سال 1227 خورشیدی (1848 میلادی) بازمی‌گردد که خطی کوتاه بین رشت و بندر پیربازار احداث شد . بقایای یک لوکوموتیو بخار از این مسیر همچنان در محوطه اداره کل بنادر گیلان موجود است .

• ماشین دودی، نماد تهران قدیم و تأثیرات فرهنگی آن: مشهورترین خط آهن این دوره، مسیر تهران به شاه عبدالعظیم بود که به «ماشین دودی» شهرت یافت .

  • قرارداد و ساخت: با توجه به تردد سالانه حدود سیصد هزار زائر به شاه عبدالعظیم، این پروژه از نظر اقتصادی بسیار سودآور به نظر می‌رسید . در سال 1261 شمسی (1883 میلادی)، امتیاز احداث آن به یک مهندس فرانسوی به نام «فابیوس بواتال» واگذار شد . بواتال به دلیل کمبود سرمایه، امتیاز را به یک شرکت بلژیکی منتقل کرد و سرانجام این خط آهن به طول تقریبی 8.7 کیلومتر در سال 1267 شمسی (1888 میلادی) به بهره‌برداری رسید .
  • مشخصات و مسیر: این قطار که مردم ایستگاه آن را «گار» (برگرفته از واژه فرانسوی Gare) می‌نامیدند، از نزدیکی دروازه خراسان (میدان قیام فعلی) حرکت می‌کرد و پس از حدود 30 دقیقه به شهر ری می‌رسید . قطار دارای واگن‌های مختلفی بود: یک واگن مخصوص شاه، واگن‌هایی برای مقامات و واگن‌های مجزای زنانه و مردانه .
  • واکنش مردم و تأثیرات اجتماعی: در ابتدا، مردم تهران از این «غول آتش‌خوار» که دود غلیظی از آن خارج می‌شد، وحشت داشتند . این ترس به حدی بود که ناصرالدین شاه برای تشویق مردم، شخصاً به همراه درباریان سوار قطار شد تا بی‌خطر بودن آن را ثابت کند . پس از این اقدام، ماشین دودی به وسیله‌ای محبوب برای سفرهای زیارتی و تفریحی تبدیل شد . یکی از جالب‌ترین یادگارهای فرهنگی این قطار، شکل‌گیری اصطلاح «تعارف شاه عبدالعظیمی» بود؛ از آنجا که بلیط‌ها معمولاً دوطرفه بود، اهالی ری با علم به اینکه مسافران باید با آخرین قطار برگردند، اصرار به دعوت شام می‌کردند، تعارفی که می‌دانستند پذیرفته نخواهد شد . این خط آهن سرانجام در دهه 1340 شمسی برای همیشه تعطیل شد .

• خطوط پراکنده دیگر: در این دوره خطوط دیگری نیز به صورت محدود و با اهداف عمدتاً نظامی یا تجاری توسط قدرت‌های خارجی ساخته شد؛ از جمله راه‌آهن جلفا به تبریز (1295)، راه‌آهن میرجاوه به زاهدان که امتداد راه‌آهن هندوستان بود (1299) و خط بوشهر به برازجان که توسط انگلیسی‌ها در جنگ جهانی اول ساخته و سپس جمع‌آوری شد .

2. شاهکار مهندسی قرن: راه‌آهن سراسری ایران

رویای اتصال شمال و جنوب کشور از طریق خطوط ریلی در دوران رضاشاه پهلوی به واقعیتی بزرگ تبدیل شد . این پروژه نه تنها یک دستاورد فنی، بلکه نمادی از اراده ملی برای ایجاد یک دولت-ملت مدرن و یکپارچه بود .

• تصویب و تأمین مالی: لایحه تأسیس راه‌آهن سراسری در 4 اسفند 1305 به تصویب مجلس شورای ملی رسید . نکته قابل توجه در این پروژه، تأمین مالی آن از منابع داخلی و بدون استقراض خارجی بود که با وضع قانونی موسوم به «قانون انحصار قند و چای» صورت گرفت .
• آغاز و اتمام پروژه: کلنگ احداث راه‌آهن سراسری در 23 مهر 1306 در محل فعلی ایستگاه راه‌آهن تهران به زمین زده شد . این پروژه عظیم پس از 11 سال تلاش بی‌وقفه، در 27 مرداد 1317 به پایان رسید و دو خط شمالی و جنوبی در ایستگاه سفیدچشمه اراک به یکدیگر متصل شدند .

چالش‌های مهندسی و راهکارهای نوآورانه

ساخت این خط آهن 1394 کیلومتری که بندر شاه (بندر ترکمن) را به بندر شاپور (بندر امام خمینی) متصل می‌کرد، با چالش‌های بی‌سابقه‌ای روبرو بود .

• چالش‌های طبیعی: مهندسان و کارگران با عبور از دو رشته‌کوه صعب‌العبور البرز و زاگرس، دره‌های عمیق، شیب‌های تند و چهار منطقه اقلیمی متفاوت از گرمای طاقت‌فرسای خوزستان تا سرمای شدید گردنه‌های البرز مواجه بودند .
• چالش‌های لجستیکی و زمین‌شناسی: حمل و نقل تجهیزات سنگین به مناطق دورافتاده بدون جاده‌های مناسب و برخورد با مشکلات پیش‌بینی‌نشده مانند فوران آب زیرزمینی با فشار 120 لیتر در ثانیه حین حفر تونل گدوک، از بزرگترین موانع پروژه بودند .

برای غلبه بر این موانع، راهکارهای مهندسی خلاقانه‌ای به کار گرفته شد که برخی از آن‌ها شهرت جهانی یافتند:

• پل ورسک: این پل که به نماد راه‌آهن ایران تبدیل شده، بر روی دره‌ای به عمق 110 متر ساخته شد . این شاهکار با یک دهانه قوسی به طول 66 متر و با استفاده از مصالح بنایی (سیمان، شن و آجر) و بدون سازه فلزی (ملات غیرمسلح) بنا گردید . ساخت آن با ابزارهای ابتدایی مانند دریل دستی و دینامیت، یک پیروزی مهندسی بود . وینستون چرچیل به دلیل نقش حیاتی آن در جنگ جهانی دوم، آن را «پل پیروزی» نامید .
• سه خط طلا (Seh Khat Tala): برای غلبه بر اختلاف ارتفاع 600 متری در مسیری کوتاه در منطقه سوادکوه، مهندسان با طراحی سه خط راه‌آهن موازی و طبقاتی بر دامنه کوه، مسیر را به صورت زیگزاگ طولانی‌تر کردند تا شیب برای حرکت قطار استاندارد شود . این سازه به دلیل اهمیت فنی و اقتصادی‌اش به «سه خط طلا» مشهور شد .

پیمانکاران، مهندسان و ثبت در یونسکو

• مدیریت و اجرا: پس از ناکامی کنسرسیوم اولیه، در سال 1312 قراردادی با شرکت دانمارکی کامپساکس (Kampsax) منعقد شد که تجربه موفقی در ساخت راه‌آهن ترکیه داشت . این شرکت با مدیریت یورگن ساکسیلد و با به کارگیری مهندسانی از دانمارک، اتریش، سوئیس و آلمان و همچنین ده‌ها هزار کارگر ایرانی، پروژه را 8 ماه زودتر از موعد به اتمام رساند .
• نقش استراتژیک در جنگ جهانی دوم (راهرو پارسی): با اشغال ایران توسط متفقین در شهریور 1320، راه‌آهن سراسری به مسیری حیاتی برای ارسال کمک‌های نظامی و لجستیکی به شوروی تبدیل شد . این مسیر که به «راهرو پارسی» (Persian Corridor) شهرت یافت، شاهد عبور بیش از 4 میلیون تن تجهیزات بود که تأثیری مستقیم بر سرنوشت جنگ داشت .
• ثبت در میراث جهانی یونسکو: راه‌آهن سراسری ایران به دلیل مقیاس عظیم، نبوغ مهندسی و تأثیرات فرهنگی، در سال 2021 به عنوان نخستین میراث صنعتی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد . این ثبت بر اساس معیارهای (ii) (تبادل ارزش‌های انسانی در فناوری) و (iv) (نمونه برجسته از یک مجموعه فناوری) صورت گرفت .

3. توسعه شبکه: اتصال تهران به مشهد

پس از احداث راه‌آهن سراسری، پروژه اتصال پایتخت به مشهد، مهم‌ترین مرکز مذهبی کشور، در دستور کار قرار گرفت .

• آغاز، توقف و تکمیل: کلنگ احداث این خط آهن به طول 926 کیلومتر، در 24 اسفند 1316 در ایستگاه گرمسار به زمین زده شد . عملیات ساخت با همکاری کارشناسان آلمانی آغاز شد و زیرسازی تا شاهرود تا سال 1320 به پایان رسید . اما با وقوع جنگ جهانی دوم، پروژه برای چند سال متوقف شد . پس از جنگ، کار از سر گرفته شد و سرانجام در سال 1335 اولین قطار باری به مشهد رسید . این خط آهن در تاریخ 12 اردیبهشت 1336 با حضور محمدرضا شاه پهلوی رسماً افتتاح شد .
• چالش‌های فنی و جغرافیایی: این مسیر از دامنه‌های جنوبی البرز آغاز شده و پس از عبور از شهرهای گرمسار، سمنان و دامغان، با چالش عبور از مناطق کویری بین شاهرود و آزادور روبرو می‌شد . سپس با دور زدن کوه‌های بینالود به نیشابور و مشهد می‌رسید . مهندسان برای این مسیر حداکثر شیب 15 در هزار و حداقل شعاع قوس‌ها را 300 متر در نظر گرفتند .
• تأثیرات مذهبی، اجتماعی و اقتصادی: افتتاح این خط، انقلابی در سفرهای زیارتی به مشهد ایجاد کرد و آن را به پرترددترین محور مسافری ریلی کشور تبدیل نمود . دسترسی آسان، سریع و ارزان، باعث رونق اقتصادی عظیم در مشهد شد و کسب‌وکارهایی چون هتلداری و بازارهای سوغات را شکوفا کرد . در طراحی مسیر، محلی به نام «پل سلام» جانمایی شد تا زائران در بدو ورود، اولین نما از گنبد و بارگاه حرم مطهر را مشاهده کنند .

ایستگاه راه‌آهن مشهد و باغ موزه ریلی

ایستگاه راه‌آهن مشهد نه تنها یک پایانه مسافربری، بلکه مجموعه‌ای از تاریخ، هنر و معماری است که باغ موزه ریلی را در قلب خود جای داده است .

1. ایستگاه راه‌آهن مشهد: شاهکار معماری معاصر

ساختمان ایستگاه راه‌آهن مشهد که پس از افتتاح خط آهن ساخته شد، خود یک اثر ماندگار در معماری معاصر ایران است .

• طراحان و تاریخچه ساخت: عملیات ساخت این بنای باشکوه در 25 شهریور 1334 آغاز و در 4 آبان 1345 به بهره‌برداری رسید . طراحی آن حاصل همکاری تیمی از معماران برجسته ایرانی و فرانسوی شامل حیدر غیایی، عبدالعزیز فرمانفرمائیان، محسن فروغی و فرنان پویون بود و توسط «شرکت ماه‌ساز» اجرا شد .
• سبک و فلسفه طراحی: این بنا که یکی از 20 شاهکار معماری ایران پس از جنگ جهانی دوم شناخته می‌شود، تلفیقی از هویت ایرانی و معماری مدرن است .
  • الهام از نمادهای باستانی: طرح کلی بنا با الهام از بال‌های گشودهٔ فَرَوَهَر، نماد ایران باستان، طراحی شده است .
  • ادای احترام به تاریخ معماری و مهندسی: طاق بلند و باشکوه سالن اصلی، هم یادآور کاخ‌های ساسانی و اشکانی مانند طاق کسری است و هم زاویه انحنای آن دقیقاً برابر با زاویه طاق پل ورسک طراحی شده تا به این شاهکار مهندسی ادای احترام کند .
  • بیان مدرن: ستون‌های منظم و متعدد در ورودی، تداعی‌گر حرکت یکنواخت قطار و یا صف سرداران هخامنشی هستند که مسافران را مشایعت می‌کنند .
• اهمیت و جایگاه: این بنا به مساحت تقریبی 12,000 متر مربع، در زمان افتتاح بزرگترین ایستگاه راه‌آهن کشور بود و به دلیل اهمیت معماری، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

2. باغ موزه ریلی مشهد: گنجینه‌ای از تاریخ صنعت ریل

در اواخر سال 1396، نخستین و تنها موزه راه‌آهن ایران در محوطه ایستگاه راه‌آهن مشهد افتتاح شد . این موزه که به «باغ موزه ریلی خراسان» شهرت دارد، تاریخ صنعت ریلی ایران را در دو بخش اصلی، شامل حدود 300 قطعه تاریخی، به نمایش می‌گذارد .

• ساختار و بخش‌های موزه: این موزه از یک فضای باز (باغ موزه) و یک ساختمان دو طبقه (سالن نمایشگاهی) تشکیل شده است .

  • باغ موزه (فضای باز): این بخش میزبان ادوات سنگین و تاریخی راه‌آهن است . بازدیدکنندگان می‌توانند از نزدیک انواع لوکوموتیوهای دیزلی و بخار (مانند لوکوموتیو بخار ساخت شرکت والکان فوندری انگلستان)، واگن‌های باری و مسافری قدیمی، واگن‌های چوبی و دیگر تجهیزات بزرگ را مشاهده کنند .
  • سالن نمایشگاهی: در بخش داخلی موزه، تجهیزات کوچک‌تر، وسایل شخصی کارکنان و اسناد تاریخی نگهداری می‌شود . این بخش شامل وسایل مأموران راه‌آهن، تلفن‌های قدیمی، دستگاه‌های مورس، فانوس‌های سوزن‌بانی و قطعات فنی لوکوموتیوهاست .

• آثار شاخص موزه: روایتی از فناوری و فرهنگ کار

  • لوکوموتیوهای تاریخی (شاهدان راهرو پارسی): یکی از جذاب‌ترین بخش‌های موزه، نمایش لوکوموتیوهایی است که یادآور دوران جنگ جهانی دوم و نقش حیاتی راه‌آهن ایران در «راهرو پارسی» هستند . نمونه‌های مشابه لوکوموتیوهای سنگین باری بریتانیایی (کلاس 8F) و کشنده‌های قدرتمند دیزل-الکتریک آمریکایی (RSD-1) که ستون فقرات حمل و نقل متفقین بودند، در این موزه نگهداری می‌شوند .
  • ساعت هماهنگ‌کننده مرکزی: یکی از مهم‌ترین اشیاء موزه، قدیمی‌ترین ساعت هماهنگ‌کننده مرکزی حرکت قطارها در ایران است . این وسیله نماد دقت و نظم آهنین حاکم بر راه‌آهن برای جلوگیری از برخورد قطارها در خطوط یک‌مسیره بود .
  • تجهیزات ارتباطی و کنترلی: تلفن‌های هندلی (مغناطیسی) برای ارتباط ایمن بین ایستگاه‌ها و فانوس‌های نفتی سوزن‌بانان با شیشه‌های رنگی برای ارسال سیگنال‌های بصری، از دیگر اشیاء جالب توجه موزه هستند .

3. اهمیت و اطلاعات بازدید

باغ موزه ریلی مشهد به دلیل قرارگیری در پرترددترین ایستگاه مسافری کشور و رایگان بودن بازدید، به یکی از موزه‌های جذاب و پربازدید این شهر تبدیل شده است .

• آدرس: مشهد، میدان راه‌آهن، ایستگاه راه‌آهن مشهد .
• ساعات بازدید: همه روزه از ساعت 15:00 الی 17:00 (توصیه می‌شود قبل از مراجعه، از ساعات دقیق بازدید اطمینان حاصل فرمایید) .

خلاصه

صنعت راه‌آهن ایران، از اولین تلاش‌های پراکنده در دوره قاجار مانند خط نوستالژیک «ماشین دودی» تهران، به احداث راه‌آهن سراسری شمال-جنوب در دوره پهلوی اول رسید . این پروژه که با سرمایه ملی (مالیات بر قند و چای) و با مدیریت شرکت دانمارکی کامپساکس ساخته شد، یک شاهکار مهندسی با سازه‌هایی چون پل ورسک و سه خط طلا است که در سال 2021 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد و در جنگ جهانی دوم به عنوان «راهرو پارسی» نقشی حیاتی ایفا کرد .

گسترش شبکه با ساخت خط آهن تهران-مشهد (1316-1336) ادامه یافت که به دلیل تسهیل سفر زیارتی، به پرترددترین خط مسافری کشور تبدیل شد و اقتصاد مشهد را متحول کرد . در قلب این تحول، ایستگاه راه‌آهن مشهد (ساخت 1334-1345) قرار دارد که یک شاهکار معماری به طراحی غیایی، فرمانفرمائیان، فروغی و پویون است . این بنا با الهام از بال‌های فروهر و با طاقی که یادآور طاق کسری و پل ورسک است، خود یک جاذبه فرهنگی و اثر ثبت ملی محسوب می‌شود .

امروزه این ایستگاه میزبان باغ موزه ریلی مشهد است که در سال 1396 به عنوان اولین موزه تخصصی راه‌آهن کشور افتتاح شد . این موزه با نمایش گنجینه‌ای از لوکوموتیوهای تاریخی (یادگاران راهرو پارسی)، واگن‌های قدیمی و تجهیزات فنی مانند ساعت هماهنگ‌کننده مرکزی، تاریخ مصور فناوری و فرهنگ کار در صنعت ریلی ایران را در دل یک شاهکار معماری به نمایش می‌گذارد .