تن دادن صرف به تالیفات عامه پسند، مرگ علوم انسانیِ آکادمیک است - مجله سرگرمی

با رصد بازار کتاب های علوم انسانی طی سال های اخیر آنچه که بیش از هر چیزی بیشتر به چشم می آید غلبه ترجمه بر بازار تالیف است. در حوزه جامعه شناسی، فلسفه، روانشناسی و ... آنچه که حتی بر اساس آمارها نیز محسوس است این است که سبد پرفروش های کتاب های علوم انسانی را بعضا آثار ترجمه فست فودی پر می نمایند. از سوی دیگر رصد جوایز معتبری چون فارابی در حوزه علوم انسانی نشان می دهد که چگونه مرجعیت علمی در این حوزه بیشتر بر دوش رساله های دکتری است. تقلیل کتاب در حوزه علوم انسانی به کالای مصرفی و بازاری شدن آن چه تاثیری بر ضعف تالیف کتب در علوم انسانی گذاشته است؟

درست است. با این حال هنوز هم اندک افرادی در علوم انسانی هستند که کتاب های تالیفی آنها به خوبی به فروش می رود، و گاها شرایط به نحوی است که بعضی ترجمه ها نیز به واسطه اسم مترجمی نامدار فروش بیشتری پیدا می نمایند. البته این افراد غالبا کسانی هستند که اعتبارشان (نه توسط یک اجتماع علمی بلکه) بیشتر توسط روشنفکران و فرهیختگانی خارج از دانشگاه (و غالبا در دوره هایی که امید به موثر بودن کنش های اجتماعی بیشتر بوده است) به دست آمده. اما غالب کتاب های تالیفیِ بسیار خوبِ علوم انسانی در کشور ما، عموما فروش ندارند. دلیل آن هم تا حدی روشن است. برای اینکه بیشتر نویسندگان آثار تالیفی برای عموم مردم ناآشنا هستند و اعتباری ندارند. اعتبار آثار خوب در علوم انسانی، طبق قاعده ای (که باید وجود داشته باشد اما وجود ندارد) توسط یک اجتماع علمی (یعنی توسط اجتماع متخصصان آموزشگاهک آن رشته خاص) به نویسنده داده گردد. عمومِ فرهیخته در ایران، یعنی کسانی که الزاما متخصصان علوم انسانی نیستند اما فرهیخته و اندیشمند و علاقمند به کتاب هستند، بسیار زیاد کتاب می خرند. اما طبیعی است که آنها در حالت عادی، نظر خاصی در خصوص افرادی که به هر دلیل مولف یک کتاب شده اند نداشته باشند. آنچه که می بایست در پیشرفت و ارتقا و شناخته شدن و اعتبار یافتن افراد و آثار نقش ایفا نماید اجتماعات علمی و سازوکار درونی آن است، که متاسفانه به واسطه وجودِ فشارهایِ ساختاریِ نهادهایِ قدرتمند در خارج از این اجتماعات تا حدی از دست رفته است.

حوزه علوم انسانی بر خلاف علوم پایه و تجربی بیشتر درگیر با قدرت و ایدئولوژی های رسمی در جامعه است. طی سال های اخیر هم همواره مشاهده شده که فشارها و هجمه ها علیه علوم انسانی بیش از علوم دیگر بوده است. نسبت علوم انسانی با ایدئولوژی و مناسبات آنها چه تاثیری بر مکتوبات علوم انسانی در ایران گذاشته است؟

فعالیت علوم انسانی برخلاف علوم طبیعی و مهندسی تنظیم و کنترل است. علاقمندان به علوم طبیعی و مهندسی معمولا به تغییر و توسعه فکر می نمایند و دانشمندانِ علوم انسانی در مقابل همواره کوشش نموده اند که از ماهیت، حقوق، روان انسان و یکپارچگی درونی نهادهای انسانی در طی فرایند توسعه مراقبت نمایند. در چنین مفهومی منظور من از علوم انسانی نه رشته های مدیریت، اقتصاد و حسابداری بلکه رشته هایی همانند فلسفه، حقوق، روانکاوی، تاریخ و جامعه شناسی است.

علوم انسانی برای ایفا کردن نقش کنترل نماینده گاهی سازوکاری انتقادی داشته است و سازوکار انتقاد قدرتمند در سیستم های باز به تحول منجر می گردد اما در سیستم های بسته، علوم انسانی تنها تا جایی اهمیت دارد که کنش های انسانی مانع از تصمیمات آنها نشده یا به تغییرات رادیکال منجر نگردد. در ادبیات برنامه ریزان، گاهی انتقادنمایندگان را با عنوان گروه های فشار می شناسند. فعالان محیط زیست یا فعالان حقوق کارگری از این جنس هستند. به عبارت دیگر کنترل و تنظیم تنها در صورتی در برنامه و تصمیم گیری ها دخیل خواهد بود که بتواند مانعِ از دست رفتن تداوم و پایداری فعالیت های مرتبط با پیشرفت و توسعه باشد.

متاسفانه به لحاظ تاریخی برخورد ما با نمادهای زندگی مدرن آنقدر دیرهنگام و رسیدن به توسعه آنقدر فوریتی بود که ناچار شدیم به توسعه بیشتر از کنترل و تنظیم فکر کنیم. ما نمادهای مدرن مثل علم و تکنولوژی و دانشگاه را خیلی دیر پیدا کردیم و تعجیل در توسعه آنها، باعث شد که به موضوع کنترل و تنظیم فکر نکنیم. و نتیجه این شد که کنترل و تنظیم (یعنی حوزه علوم انسانی) از دستورکار تصمیم گیران خارج شد. عملا امروز در برنامه ریزی ها و سیاستگذاری های ما، علوم انسانی نقشی بسیار کمرنگی ایفا میکند. و البته به واسطه همین هم هست که ما توسعه تکنولوژی داریم اما نمی توانیم همگام با آن از محیط زیست مراقبت کنیم. رشد علمی داریم اما قادر نیستیم که از سوءرفتارهای دانشگاهی جلوگیری کنیم.

وقتی علوم انسانی را بازی ندهیم و نقش اصلی او را از آن بگیرم نتیجه شبیه شرایط کنونی خواهد شد. یعنی باقی ماندن تصوری از علوم انسانی که انتقاد می نماید اما انتقاداتش موثر نیست و کمکی به جریان تصمیم گیری نمی نماید. پولی را جذب می نماید اما در مقابل پولی به دست نمی آورد. چیزی نمیسازد اما انتقادش مخرب است. فشارها و هجمه ها به علوم انسانی که میفرمایید نیز ناشی از همین نگرش است.

نتیجه قابل پیش بینی بعدی که حاصل می گردد نیز این است در چنین شرایطی افرادی پیدا می شوند که به فکر می افتند که این علوم انسانی ناکارا و ناموثر را کاربردی یا بومی یا اسلامی نمایند. یعنی ما نقش علوم انسانی به عنوان کنترل نماینده را از او گرفته ایم و حال می خواهیم از آن عاملی برای توسعه بسازیم. درست مثل اینکه از ماهی بخواهیم که پرواز کند.

به هر حال گفتمان های مختلف علوم انسانی در ایران اعم از بومی سازی، اسلامی سازی و ... طرفدارانی دارد چه قدر فضای فعلی علوم انسانی در ایران را متکثر می دانید؟ آیا فضای فعلی منعکس نماینده همه این صداهاست؟

تکثر همواره هم خوب نیست. دیدگاه های جادوگری، طب های سنتی، دیدگاه های زمین محوری و باور به تخت بودن زمین نیز در ایران و دنیا طرفدارانی دارد. اما انعکاس صدای آنها چندان هم خوش آهنگ نخواهد بود. علوم طبیعی مبتنی بر عدم تکثر و همگرایی است اما واگرایی در علوم انسانی (در همه جا) جایز شمرده می گردد. با این حال واگرایی در علوم انسانی نیز باید وابسته به قیدها و محدودیت هایی باشد و این قیدها و محدودیت ها تنها در شرایطی اعمال می شوند که فضای آزادی برای بحث و جدل وجود داشته باشد. به شخصه فکر می کنم که فضایِ به لحاظِ حقوقی آزاد (حداقل برای بعضی از بحث ها) وجود دارد، اما چیزی که وجود ندارد اجتماعات علمی آزادی است که در آن بحث ها به نحو موثری شکل بگیرند. و آزادی اجتماعات هم بیشتر از اینکه توسط مخالفان آزادیِ بیان محدود شده باشد توسط مهندسانِ علمی و آموزشی محدود شده است.

یکی از مسایلی که امروز مبتلابه تالیف کتاب های علوم انسانی شده، آیین نامه ارتقاست که باعث شده زیست دانشگاهی با کتاب سازی و مقاله سازی در علوم انسانی پیش برود. گویی امروز با انبوهی از کتاب هایی در علوم انسانی روبرو هستیم که نه سوالی دارند، نه پاسخی برای مخاطب! صرفا واحد شمارشی هستند برای ارتقا صاحبانشان. نظر شما در این باره چیست؟ آیا اساسا با این حجم انبوه بی کیفیت از کتابسازی در علوم انسانی موافق هستید یا معتقدید از دل این آثار شاید نگاه های متفاوت تری هم زاده گردد؟

همواره گفته می گردد که آیین نامه ها معیارهایی کمی وضع می نمایند و در اجتماعات علمی کیفیت ها سنجیده می گردد. روشن است که اگر معیار، کمی باشد اثر باکیفیت و بی کیفیت با هم راهی بازار کتاب خواهد شد. اما نکته مهمی در اینجا وجود دارد. اگر چنین ادعایی را برای کسی که متخصص سنجش علم است بیان کنید به شما خواهد گفت که کیفیت ها را نیز می توان با تقریب خوبی اندازه گیری کرد و این همان کاری است که علم سنجی به خوبی قادر است انجام دهد. من به این ادعا کوچکترین شکی ندارم. اما مشکل از آنجا آغاز می گردد که برای اندازه گیری، ابتدا باید چیزی برای اندازه گیری وجود داشته باشد. اگر می خواهیم نسبت میان کیفیت آثار علمی را بسنجیم ابتدا باید نسبت میان کیفیت ها در فرایند دیگری شکل گرفته باشند. کیفیتِ آثارِ علمی تنها در شرایطی وجود خواهند داشت که ابتدا اجتماع علمی آزادی وجود داشته باشد که به واسطه وجود آن، نسبت میان کیفیت آثار شکل بگیرد. تازه بعد از آن است که شما به عنوان اندازه گیر قادر خواهید بود که میزان این کیفیت را با اعداد بسنجید و مرزهای گنگ میان آنها را تدقیق کنید. اما این اجتماع وجود ندارد. سوال اینکه چرا وجود ندارد؟ پاسخ این است که به واسطه حضور نظام ارزیاییِ یکپارچه آموزشی و پژوهشی، امکان شکل گیری اجتماعات علمی آزاد از بین رفته است.

استاد! یکی از اتفاقاتی که این روزها در بازار کتاب های تالیفی علوم انسانی شاهد هستیم به نوعی مبتذل شدن کتاب ها و موضوعات آن هستیم گویی به تعبیر دکتر سارا شریعتی دیگر کتاب خطرناکی نداریم. به عبارت دیگر سوژه های علوم انسانی رام شده اند و خاصیت جدلی خود را از دست داده اند. چرا علوم انسانی امروزه کمتر کتاب خطرناک دارد؟

اینکه انتظار داریم که کتاب به جز اینکه محتوایی را منتقل کند بتواند باعث کنش (Act) گردد انتظار بی موردی نیست چرا که پیش از این هم در تاریخ معاصر ایران کتاب ها (و به خصوص کتاب های حوزه علوم انسانی) چنین انتظاراتی را برآورده نموده اند. اما این تنها زمانی قابل انتظار است که در جامعه امید بالایی در موثر بودن کنش ها وجود دارد. به عبارت دیگر جامعه آبستن انجام کنش هایی باشد. در این شرایط (نه تنها کتاب بلکه)، مقالات و نشنریات و آثار هنری نیز به سمت اینگونه از کنش ها را جهت گیری می نمایند.

در خصوص چرایی آن مطمئن نیستم اما شاید بتوان پاسخ را در انفعال جامعه در معین شرایط و فضای اجتماعی و سیاسی دید. اگر جامعه (و افراد درون آن) نظر و عمل خود را به نحوی در معین شرایط شان (از جمله شرایط اجتماعی و سیاسی که متقابلا زندگی آنها را متاثر می نماید) دخیل بدانند در آن صورت بازتاب چنین امیدی را در آثار منتشر شده در زمینه علوم اسنانی و همیچنین در آثار ادبی و هنری خواهید دید. وقتی عموم مردم احساس می نمایند که نظر و عمل آنها موثر است به مشارکت کردن علاقمند می شوند و علاقه آنها به مشارکت، آنها را تشننه یادگیری شیوه های کنش خواهد نمود.

اگر از زاویه کسانی که باید کتاب در حوزه علوم انسانی و اجتماعی فراوری نمایند به قضیه نگاه کنیم بخشی از این موضوع شاید به این دلیل باشد که بعضی استادان به دنبال زندگی آموزشگاه بی دردسر هستند؛ بنابراین به سراغ ترجمه آثار کلاسیک می فرایند و حتی از این طریق اسم و رسم پیدا می نمایند اما چون نمی خواهند خود را درگیر گفتمان های جدی علوم اجتماعی در ایران بنمایند راه ترجمه را پیش می گیرند و به همین دلیل است که یک فضای انفعالی شکل گرفته است. از سوی دیگر تعدادی از استادان هم درگیر ژورنالیسم و سخنرانی هستند. چرا چنین فضایی بر علوم انسانی غلبه یافته است؟

اینکه اصولا چرا زندگی آموزشگاهک فعال در علوم انسانی ممکن است به دردسر منجر گردد، موضوع قابل بحثی است. اما توجه شما را به این موضوع جلب می کنم که بسیاری از موضوعاتی که در علوم انسانی مطرح می شوند ذاتا دردسرساز نیستند. کسی که در خصوص رابطه علم و فناوری و جامعه فکر می نماید یا رابطه میان هنر و جامعه موضوع بحث او است یا در خصوص مسائل اجتماعی مرتبط با خانواده، جرم، اعتیاد، توسعه، صنعت، یا محیط زیست فکر می نماید از همان ابتدا و تنها به خاطر اینکه موضوع او علوم انسانی است نباید احساس کند که ممکن است پژوهش های او به دردسر منجر گردد.

هرچند نکته ای که می فرمایید صحیح است اما بیشتر ناامیدی حاصل از خنثی بودن علوم انسانی را در این می ببینم که (همانطور که گفتیم) در حال حاضر اصولاً علوم انسانی در زنجیره تصمیم گیری مسائل، نقشی ایفا نمی نماید. علوم انسانی در ایران منفعل نیست. چرا که در مقابل موضوعات واکنش نشان می دهد اما این واکنش معمولاً به واکنش متناسب با خود از سوی مهندسان و مدیران منجر نمی گردد. علوم انسانی (یعنی علوم فرهنگی، فلسفه، تاریخ و ...) همانند سایه ای در کنار قطار توسعه که واگن های آن را مهندسی و مدیریت و اقتصاد و حسابداری شکل داده اند در حال حرکت است. علوم انسانی (همانند سایه) از تغییرات قطار متأثر می گردد اما قدرت این را که بر حرکت قطار اثر بگذارد ندارد.

چندی پیش دکتر فراستخواه از تعبیر جالبی در یکی از سخنرانی هایش استفاده کرد و گفت آثار فراوریی در علوم انسانی دچار سندروم قفسه هستند و بعضا از قفسه ها و کتابخانه ها بیرون نمی آیند و نمی توانند در دسترس مخاطبان قرار گیرند. چه عواملی به اعتقاد شما می تواند به این سندروم دامن بزند؟

البته زمینه بحث استاد را که این عبارت در آن مطرح شد به خاطر ندارم، ولی گمان می کنم آنچه در خصوص بی اثری (یا کم اثری) علوم انسانی در فرایند تصمیم گیری گفتیم می تواند به خوبی مصداقی از همین سندروم قفسه باشد. اصولا به لحاظ تاریخی نقشی که قرار است علوم انسانی ایفا نماید از آن گرفته شده و امروز با آن همانند زائده ای رفتار می کنیم که باید کاربردی یا تجاری گردد.

یکی دیگر از مسایلی که می توان در آسیب شناسی تالیفات علوم انسانی آنالیز کرد، نوع نگارش و زبانی است که محققان و مولفان علوم انسانی به کار می گیرند به طور مثال دیده شده وقتی کتابی در این حوزه با زبانی روان و مخاطب پسند نوشته شده و دغدغه جامعه را هم مد نظر داشته مورد استقبال قرار گرفته است. از این منظر فکر می کنید چه میزان فراوریات علوم انسانی زبان روزآمد دارند؟

گمان نمی کنیم که چنین خصلتی را بتوان تحسین و تشویق کرد. از یک طرف علوم انسانی نیز همانند علوم دیگر احتیاج به دقت دارد و آنچه بیان می گردد تنها زمانی دقیق است که مفاهیم دقیق در آن به کار برده گردد. از سوی دیگر اعتبار و کیفیت آثاری که در علوم انسانی نوشته می گردد پیش از اینکه مورد استقبال عموم مردم قرار گیرد باید ابتدا مورد تأیید متخصصان قرار گیرد. چنین آثاری اگر اعتبار داشته باشند آنگاه این مخاطبان هستند که فاصله خود را با این آثار کم خواهند کرد. مگر هگل، آدرونو و هابرماس و وبر چقدر عامه فهم نوشته اند که انتظار داشته باشیم متفکران ما در علوم انسانی چنین نمایند. اگر از کتاب های سخت نوشته شده تالیفی در ایران استقبال نمی گردد بیشتر به این خاطر است که اجتماع علمی که قادر باشد به آن آثار اعتبار دهد وجود ندارد و نویسنده کتاب خوب و دقیقی که از سوی متخصصان اعتبار به دست نیاورده چاره ای ندارد جر اینکه به سلیقه عموم تن در دهد تا به ناچار اعتبار مورد نظر را از عموم مردم بگیرد. اما این مرگ علوم انسانیِ آموزشگاهک است.

کتب علمی (و از جمله کتب علوم انسانی) می تواند ساده نوشته شوند تا عامه مردم نیز آنها را بفهمند و این آرمان ترویج علم است. ولی این تنها در صورتی مفید است که پیش از این، اعتبار آنها توسط اجتماع متخصصان در آن علم خاص تایید شده باشد.

gardeshia.ir: گردشیا: مجله سفر و گردشگری

picoro.ir: پیکورو: وبلاگ ماشین و خودرو