کارکردهای وقف در حمایت از علوم انسانی در غرب - مجله سرگرمی

نهاد وقف، نهاد ویژه ایست که در شریعت و حقوق اسلامی، دارای احکام و آثار خاص خود می باشد. در سایر نظام های حقوقی بیگانه نیز تأسیسات و نهادهای حقوقی دیگری وجود دارد که طبق آن ها می توان اموال و عواید آن ها را برای هدف خاصی وقف نمود؛ هرچند نهادهای مشابه وقف از نظر آثار و احکام کاملا منطبق بر وقف اسلامی به حساب نمی آیند اما به علت مشابهت در بسیاری از وجوه، قابل قیاس با آن می باشند. در کشورهای غیراسلامی به ویژه در غرب دو عنوان تراست[1] و ایندومنت[2] برای موقوفات علمی، به کاربرده می شود که عنوان دوم رواج بیشتری دارد.

ایندومنت، یک نهاد حقوقی است که طبق آن، هدیه یا ترکه ای از اموال یک انسان پس از مرگش، برای نگه داری و اداره یک نهاد عمومی به ویژه دانشگاه ها تخصیص می یابد[3]. عموما برای اموال و املاک یادشده، صندوقی ایجاد می شود که در آینده به اهمیت وجود نقش این صندوق اجمالا خواهیم پرداخت.

در ایندومنت نیز اصل مال هدیه شده باقی می ماند و صرفا عواید و منافع ناشی از آن خرج می شود؛ همچنین افراد اعطاکننده (واقفان) حق دارند تا مشخص کنند که عواید و منافع یادشده دقیقا در کجا و برای چه اموری مصرف شوند. اموال هدیه داده شده نیز به صورت ابدی اهدا می گردند و اعطاکنندگان حق بازپس گیری آن ها را ندارند. با توجه به آن چه گفته شد این نهاد حقوقی بسیار به وقف اسلامی شباهت دارد.ایندومنت عموما به موقوفات علمی گفته می شود و همیشه در کنار مراکز پژوهشگاهی و دانشگاهی می توان از آن نیز سراغ گرفت. همانطور که گفته شد، ادامه حیات اموال در ایندومنت در کنار ایجاد یک صندوق مالی است که عواید و منافع مالی در آن واریز می شود، موجودی آن صرف اهداف مشخص شده توسط اعطا کنندگان می شود و در خاتمه در صورتی که موجودی خرج شده، سودی به همراه خود آورد این سود به صندوق برمی شود.

ایندومنت شیوه مصرف بسیار محدودی دارد و عمدتا اعطاکنندگان در ابتدا، مصارف آن را به صورت دقیق مشخص می کنند. از این رو در به مصرف رساندن اموال متعلق به ایندومنت ها، دقت صورت می پذیرد. در مراکز علمی هزینه های مختلفی وجود دارد که اعطاکنندگان در زمان اعظا یک یا چند مورد از آن ها را انتخاب می کنند؛ هزینه هایی همچون بورسیه های علمی، ساخت خوابگاه ها، پرداخت شهریه دانشجویان، تجهیز کتابخانه ها، حقوق اساتید و محققین ... . از این رو مراکز دارای موقوفات علمی به صورت سالانه فهرستی از مخارج صورت پذیرفته از محل صندوق های ایندومنت را به صورت عمومی منتشر می سازند تا وارثان افراد اعطاکننده، از حسن اجرای ایندومنت ها آگاه شوند.

در این نوشته به صورت ویژه به نمونه هایی از ایندومنت ها (موقوفات علمی) در غرب می پردازیم:

1-کارنگی

بنیاد علمی کارنگی، یک مجموعه علمی است که در سال 1911 برای فعالیت در حوزه های علوم انسانی مشغول به فعالیت شد. اساس و پایه ایجاد این موسسه، یک وقف علمی یا همان ایندومنت است. آندره کارنگی نام موسس این مجموعه علمی می باشد که 43 میلیون دلار خود را، وقف اهداف بشردوستانه در کانادا و مستعمرات بریتانیا نمود. این مجموعه عظیم در حال حاضر علاوه بر برخورداری از 5 سازمان مستقل در آمریکا و بریتانیا، از چندین مرکز علمی قدرتمند تشکیل می شود که این مراکز عبارتند از کتابخانه، شورای ملی پژوهش و مرکز روسیه پژوهی دانشگاه هاروارد.

علاوه بر آنچه که موسس نخستین کارنگی از مال خود برای این مجموعه، وقف علمی نمود مدیران بعدی این مجموعه نیز هر یک مقداری از اموال خود را به صورت ایندومنت وقف اهداف کارنگی کردند که از محل همین اموال، مراکز دیگری از کارنگی در روسیه و بلژیک افتتاح شد.

ایندومنت کارنگی برای صلح بین الملل[4] یکی از موسسات خانواده کارنگی است که با هدف ترویج دموکراسی ایجاد شد. پیش از این کارنگی در دوران جنگ دنیای اول و دوم برای برقراری دموکراسی در آلمان و روسیه کوشش های بسیاری نموده بود. این هدف با تاسیس ایندومنت کارنگی برای صلح بین الملل به این موسسه سپرده شد تا دموکراسی خواهی را در سایر کشورها مورد پژوهش و سیاست گذاری قرار دهد.

کارنگی یک موسسه فعال در حوزه علوم شناختی و علوم انسانی است که همراه با سیاست های بین المللی دولت های غربی و در راستای تحقق اهداف دولت های اروپایی و آمریکا قدم برمی دارد. این مجموعه در راستای پیاده سازی سیاست های غرب در دنیا اسلام و آسیا، برنامه های متعددی را تعریف نموده است و در این چارچوب علاوه بر حمایت و پرورش محققین نخبه، به اعطای بورسیه های علمی و انتشار کتب و گزارش هایی می پردازد. توجه به خیزش مردمی در تونس، اتفاقات سوریه و کوبا، مسأله اسلام هراسی و مذاکرات هسته ای ایران در حال حاضر بعضی از برنامه های این مجموعه علمی را تشکیل می دهد.

2-رند[5]

رند به عنوان مادر اندیشکده های دنیا شناخته می شود. این مرکز آینده پژوهی که در ابتدا وابسته به وزارت دفاع آمریکا به حساب می آمد، با ارتقای صندلی سازمانی خود در حال حاضر به عظیم ترین اندیشکده دنیا در حوزه علوم انسانی و آینده پژوهی مبدل شده است. از این روست که امروزه رند با جذب اساتید و محققین علمی در حوزه های علوم نظامی و علوم انسانی (علوم سیاسی، علوم اجتماعی، روابط بین الملل، سیاست گذاری، حقوق واقتصاد) بدنه علمی قابل توجهی را برای خود فراهم آورده است. این مرکز علمی نیز با صدور گزارشات تأثیرگذار در فرآیند سیاست گذاری و تصمیم سازی آمریکا، و حمایت از محققین به وسیله اعطای بورسیه های علمی، به عنوان یکی از نهاد های بااهمیت حوزه علوم انسانی شناخته می شود. هرچند که بخش اصلی منابع مالی این موسسه توسط دولت آمریکا تأمین می شود اما این نکته، قابل توجه است که یکی از پنج منبع درآمدی این موسسه را موقوفات علمی افراد خاص تشکیل می دهد. به عبارت دیگر طبق اعلام رسمی تارنمای موسسه رند، ایندومنت ها یا همان موقوفات علمی یکی از منابع اصلی تأمین هزینه ها به حساب می آیند.

علاوه بر موسسات فوق، مراکز علمی فراوانی وجود دارد که از ایندومنت ها و تراست ها در حوزه فراوری علوم انسانی بهره می برند. تراست خیریه پیو[6] تراستی علمی (وقف علمی) است که دارای بیش از 5 میلیارد دلار مال اعطاشده (وقف شده) می باشد و در حوزه هایی همچون انتخابات، بودجه و سیاست گذاری واقتصاد عمومی پژوهش های مهمی را انجام می دهد.

پس از آنالیز اجمالی بعضی پژوهشگاه های فعال در حوزه علوم انسانی، خالی از فایده نیست که به نقش ایندومنت ها یا همان موقوفات علمی در بعضی از دانشگاه های مادر دنیا غرب بپردازیم؛ زیرا که این دانشگاه ها در واقع فراوری کننده محتوای بسیاری از رشته های علوم انسانی به حساب می آیند و توجه به بهره بردن آن ها از ظرفیت موقوفات علمی می تواند راهگشای بعضی مسائل باشد. انجمن ملی مدیران مالی کالج ها و دانشگاه های آمریکا[7] به عنوان نهاد مرجع برای ارزیابی ایندومنت های دانشگاهی (موقوفات علمی) شناخته می شود. این انجمن در گزارش سال 2013 خود با آنالیز دانشگاه های کانادا و آمریکا به بیان میزان موقوفات علمی آن ها پرداخت. دانشگاه هاروارد با 33 میلیارد دلار بیشترین و دانشگاه بوستون با یک و نیم میلیارد دلار کمترین موقوفات را در میان چهل دانشگاه برتر آمریکا را به خود اختصاص داده بودند. در این جا به آنالیز دو دانشگاه شاخص در برخورداری از موقوفات علمی خواهیم پرداخت:

3-دانشگاه هاروارد

طبق اعلام تارنمای رسمی اخبار دانشگاه هاروارد[8]، میزان ایندومنت های این دانشگاه در سال 2013، به مبلغی بالغ بر 36 میلیار دلار رسیده است و همین عامل موجب قدرت روزافزون این دانشگاه شده است. انجام پروژه های علمی، اعطای بورسیه های تحقیقاتی، به کارگیری اساتید و محققین، تجهیز کتابخانه ها، تمهید تسهیلات و امکانات آموزشی بخش عمده محل مصرف این ایندومنت ها را به خود اختصاص داده است. همچنین از محل ایندومنت، 170 میلیون دلار برای پرداخت شهریه های دانشجویان این دانشگاه پرداخت شده است به گونه ای که بعضی از ایشان به صورت کامل از پرداخت شهریه معاف شده اند.

هاروارد اعلام نموده است که دوازده هزار صندوق ایندومنت به این دانشگاه اختصاص یافته[9] و تا یک سوم هزینه های سالیانه این دانشگاه از ایندومنت ها و منافع آن وصول می شود. میزان موقوفات علمی این دانشگاه بسیار پرتعدد و گرانقدر است به گونه ای که برای اداره آن، شرکتی با عنوان شرکت اداره هاروارد[10] در سال 1974 تأسیس شد.

4-دانشگاه میشیگان

دانشگاه میشیگان نیز یکی از مراکز علمی به حساب می آید که در بهره مندی از موقوفات علمی، دست به ابتکارات قابل توجهی زده است. این دانشگاه در فرم موقوفات علمی خود راه های زیر را برای وقف علمی نمودن اموال معرفی نموده است[11]:

الف) درج در وصیت نامه: در این روش که طبق حقوق آمریکا، اعتبار حقوقی دارد مالک می تواند با درج دانشگاه میشیگان به عنوان یکی از وراث خود، تمام یا بخشی از اموال خود را به این دانشگاه منتقل نماید. در این روش مورث می تواند حتی محل مصرف ماترک خود را نیز مشخص نماید و انتقال اموال به دانشگاه را مشروط به شرایطی از جمله فوت همسر و فرزندانش نماید. نفعی که در این روش متصور است این نکته می باشد که با درج دانشگاه میشیگان به عنوان یکی از وراث، مالیات بر ارث از سایرین برداشته می شود.

ب) ذی نفع کردن دانشگاه در طرح های حمایتی: در این روش دانشگاه میشیگان به عنوان ذی نفع وارث در بعضی از طرح های حمایتی درج می شود؛ طرح هایی همچون بیمه عمر و طرح بازنشستگی. در این شیوه پس از مرگ فرد، بخشی یا تمام هزینه های پرداختی در این طرح ها به حساب دانشگاه واریز می شود.

پ) تراست: برخلاف شیوه های فوق، در این روش مالک، اموال خود را در زمان حیات خود و با سند قطعی با قرارداد تراست به دانشگاه منتقل می کند و در این چارچوب می تواند زمان نفع بری و انتقال مدیریت اموال یادشده را مشروط به شرایطی همانند مرگ خود، همسر یا فرزندان خود نماید.

آن چه که بیان شد بعضی از شیوه های استفاده از ظرفیتی با عنوان موقوفات علمی است که در غرب مورد استفاده قرار می گیرد. بسیاری از این مراکز هرچند با عناوین فریبنده علمی مشغول به فعالیت می باشند اما در واقع پیشبرد اهداف و سیاست گذاری های غرب را برعهده دارند. وقف در حوزه علوم انسانی و پیشبرد اهداف علمی یکی از ابعاد مغفول این میراث ماندگار است که نیازمند توجه روزافزون مردم و مسؤولین می باشد.

پی نوشت ها:

[1]- Trust

[2]- scientific endowment

[3]- The creation of a fund, often by gift or bequest from a dead persons estate, for the maintenance of a public institution, particularly a college, university or scholarship; That which one gives (endows) to someone. Gift of money or income producing property to a public organization (such as a hospital or university) for a specific purpose (such as research or scholarships). Generally, the endowed asset is kept intact and only the income generated by it is consumed: (What is ENDOWMENT? definition of ENDOWMENT in Blacks Law Dictionary)

[4]- Carnegie Endowment for International Peace

[5]- RAND

[6]- The Pew Charitable Trusts

[7]-National Association of College and University Business Officers

[8]- https://news.harvard.edu/gazette/story/2014/09/harvard-university-endowment-delivers-15-4-return-for-fiscal-year-2014/

[9]- https://www.harvard.edu/about-harvard/harvard-glance/endowment

[10]- Harvard Management Company

[11]-https://natsci.msu.edu/about/giving/ways-to-make-a-gift/#pg

نویسنده: محمد صالح تسخیری؛ دانشجوی دکترای حقوق بین الملل

منبع : پایگاه علمی تحلیلی گذار

pbmusic.ir: نوای پرنده پارسی | مجله موسیقی و هنری

balio.ir: بالیو | مجله گردشگری و مسافرتی

etre-yas.ir: مجله عطر یاس، محلی برای همفکری استارتاپی